This is a digital copy of a book that was preserved for generations on library shelves before it was carefully scanned by Google as part of a project to make the world's books discoverable online.
It has survived long enough for the copyright to expire and the book to enter the public domain. A public domain book is one that was never subject to copyright or whose legal copyright term has expired. Whether a book is in the public domain may vary country to country. Public domain books are our gateways to the past, representing a wealth of history, culture and knowledge that's often difficult to discover.
Marks, notations and other marginalia present in the original volume will appear in this file - a reminder of this book's long journey from the publisher to a library and finally to you.
Usage guidelines Google is proud to partner with libraries to digitize public domain materials and make them widely accessible. Public domain books belong to the
public and we are merely their custodians. Nevertheless, this work is expensive, so in order to keep providing this resource, we have taken steps to prevent abuse by commercial parties, including placing technical restrictions on automated querying.
We also ask that you:
+ Make non-commercial use of the files We designed Google Book Search for use by individual personal, non-commercial purposes.
and we request that you use these files for
+ Refrain from automated querying Do not send automated queries of any sort to Google's system: If you are conducting research on machine translation, optical character recognition or other areas where access to a large amount of text is helpful, please contact us. We encourage the use of public domain materials for these purposes and may be able to help.
+ Maintain attribution The Google "watermark" you see on each file is essential for informing people about this project and helping them find additional materials through Google Book Search. Please do not remove it.
+ Keep it legal Whatever your use, remember that you are responsible for ensuring that what you are doing is legal. Do not assume that just because we believe a book is in the public domain for users in the United States, that the work is also in the public domain for users in other countries. Whether a book is still in copyright varies from country to country, and we can't offer guidance on whether any specific use of any specific book is allowed. Please do not assume that a book's appearance in Google Book Search means it can be used in any manner anywhere in the world. Copyright infringement liability can be quite severe.
About Google Book Search
Google's mission is to organize the world's information and to make it universally accessible and useful. Google Book Search helps readers discover the world's books while helping authors and publishers reach new audiences. You can search through the full text of this book on the web a[nttp: //books . google. con/]
Über dieses Buch
Dies ist ein digitales Exemplar eines Buches, das seit Generationen in den Regalen der Bibliotheken aufbewahrt wurde, bevor es von Google im Rahmen eines Projekts, mit dem die Bücher dieser Welt online verfügbar gemacht werden sollen, sorgfältig gescannt wurde.
Das Buch hat das Urheberrecht überdauert und kann nun öffentlich zugänglich gemacht werden. Ein öffentlich zugängliches Buch ist ein Buch, das niemals Urheberrechten unterlag oder bei dem die Schutzfrist des Urheberrechts abgelaufen ist. Ob ein Buch öffentlich zugänglich ist, kann von Land zu Land unterschiedlich sein. Öffentlich zugängliche Bücher sind unser Tor zur Vergangenheit und stellen ein geschichtliches, kulturelles und wissenschaftliches Vermögen dar, das häufig nur schwierig zu entdecken ist.
Gebrauchsspuren, Anmerkungen und andere Randbemerkungen, die im Originalband enthalten sind, finden sich auch in dieser Datei — eine Erin- nerung an die lange Reise, die das Buch vom Verleger zu einer Bibliothek und weiter zu Ihnen hinter sich gebracht hat.
Nutzungsrichtlinien
Google ist stolz, mit Bibliotheken in partnerschaftlicher Zusammenarbeit öffentlich zugängliches Material zu digitalisieren und einer breiten Masse zugänglich zu machen. Öffentlich zugängliche Bücher gehören der Öffentlichkeit, und wir sind nur ihre Hüter. Nichtsdestotrotz ist diese Arbeit kostspielig. Um diese Ressource weiterhin zur Verfügung stellen zu können, haben wir Schritte unternommen, um den Missbrauch durch kommerzielle Parteien zu verhindern. Dazu gehören technische Einschränkungen für automatisierte Abfragen.
Wir bitten Sie um Einhaltung folgender Richtlinien:
+ Nutzung der Dateien zu nichtkommerziellen Zwecken Wir haben Google Buchsuche für Endanwender konzipiert und möchten, dass Sie diese Dateien nur für persónliche, nichtkommerzielle Zwecke verwenden.
+ Keine automatisierten Abfragen Senden Sie keine automatisierten Abfragen irgend welcher Art an das Google-System. Wenn Sie Recherchen über maschinelle Übersetzung, optische Zeichenerkennung oder andere Bereiche durchführen, in denen der Zugang zu Text in großen Mengen nützlich ist, wenden Sie sich bitte an uns. Wir fördern die Nutzung des öffentlich zugänglichen Materials für diese Zwecke und können Ihnen unter Umständen helfen.
+ Beibehaltung von Google-Markenelementen Das "Wasserzeichen" von Google, das Sie in jeder Datei finden, ist wichtig zur Information über dieses Projekt und hilft den Anwendern weiteres Material über Google Buchsuche zu finden. Bitte entfernen Sie das Wasserzeichen nicht.
+ Bewegen Sie sich innerhalb der Legalität Unabhängig von Ihrem Verwendungszweck müssen Sie sich Ihrer Verantwortung bewusst sein, sicherzustellen, dass Ihre Nutzung legal ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass ein Buch, das nach unserem Dafürhalten für Nutzer in den USA öffentlich zugänglich ist, auch für Nutzer in anderen Ländern öffentlich zugänglich ist. Ob ein Buch noch dem Urheberrecht unterliegt, ist von Land zu Land verschieden. Wir können keine Beratung leisten, ob eine bestimmte Nutzung eines bestimmten Buches gesetzlich zulässig ist. Gehen Sie nicht davon aus, dass das Erscheinen eines Buchs in Google Buchsuche bedeutet, dass es in jeder Form und überall auf der Welt verwendet werden kann. Eine Urheberrechtsverletzung kann schwerwiegende Folgen haben.
Über Google Buchsuche
Das Ziel von Google besteht darin, die weltweiten Informationen zu organisieren und allgemein nutzbar und zugänglich zu machen. Google Buchsuche hilft Lesern dabei, die Bücher dieser Welt zu entdecken, und unterstützt Autoren und Verleger dabei, neue Zielgruppen zu erreichen. Den gesamten Buchtext können Sie im Internet unter|'http: / /books . google. conjdurchsuchen.
FORSCHUNGEN
ZUR
REICHS- UND RECHTSGESCHICHTE:
ITALIENS.
e D'"JULIUS FIOKER, ! n
PROFESSOR AN DER K. K. UNIVERSITZT ZU INNSBRUCK.
VIERTER BAND.
u u de
INNSBRUCK. | VERLAG DER WAGNER’SCHEN UNIVERSITAETS - BUUHHANDLUNG- 1874.
M 60 4 * » tl T 07 « *5 hd L 2 ..> unle . e . . . ^9 . A a u . .. . » . "." SEPT » . .. .... . »9 Zu . ^. " : T HS Mb * .. 8» . i "A . uU uu . : d . a A Br . T 2 (T "a t7. u - 7 9 EEE . EL 1 . T3 gor
REICHS- UND RECHTSGESCHICHTE
ITALIENS.
GESAMMELT UND HERAUSGEGEBEN VON
D-*JULIUS FICKER,
PROFESSOR AN DER K, K. UNIVERBSITZT ZU INNSBRUCK.
un 3 Lg
INNSBRUCK. | VERLAG DER WAGNER’SCHEN UNIVERSIT.ETS- BUCHHANDLUNG, »
DRUCK DER WAGNER'SCHEN UNIVERSITAETS-BUCHDRUCKEREI.
PI
LUCIANO BANCHI
IN GRCESSTER HOCHACHTUNG UND FREUNDSCHAFT
GEWIDMET.
827083
die^ 9 ^
ieu. s
————
Vorwort.
Am EINER,
Bei der Veröffentlichung der hier folgenden Sammlung von Urkunden beabsichtigte ich zunüchst, genauere Belege zu meinen Forschungen zu bieten, durch Vorlage einer Auswahl der wichtigern oder bisher unbekannten Urkun- den, welcheich benutzte, es zu ermöglichen, über die Richtigkeit meiner Schlüsse sicherer urtheilen zu kónnen, als die blosse Anführung der aus dem Zusammen- hange gerissenen Stellen das gestattet. Aber es war dies keineswegs der einzige Zweck, Einmal hoffe ich durch eine solche, sehr Verschiedenartiges bietende Sammlung, bei deren Auswahl durchweg andere Gesichtspunkte mass- gebend waren, als bei den sonstigen Veróffentlichungen italienischer Urkunden, wohl auch Anregung und vorläufigen Halt für Forschungen auf solchen Ge- bieten zu gewühren, welche ich selbst nicht berührte. Dann aber bietet sie vielfach Mittel, meine eigenen Erörterungen zu ergänzen und weiterzuführen. Denn als ich vor mehr als zwei Jahren die Nachtrüge des dritten Bandes zum Abschlusse brachte, waren mir von den hier veróffentlichten Stücken nahezu zweihundert überhaupt noch nicht oder nur in unzulänglichen Auszügen und Anführungen bekannt; sie sind durch einen der laufenden Zahl zugefügten Stern kenntlich gemacht. Ergab sich bei diesen ein doppeltes Bedürfniss, sie in be- stimmtere Beziehung zum Texte zu bringen, so musste sich das auch für die bereits benutzten Urkunden empfehlen, da zumal für die schon früher gedruckten im Texte noch nicht auf den Wiederabdruck verwiesen werden konnte, da weiter der Fall nicht selten sein wird, dass weniger die Urkunde als Beleg zum Texte, als vielmehr dieser als Erláuterung der Urkunde benutzt werden soll. Ich habe daher einmal bei den einzelnen Urkunden auf alle Stellen des Textes verwiesen, zu denen ihr Inhalt irgendwie in Beziehung steht, wobei freilich, da ein und dieselbe Urkunde oft für so sehr verschiedene Gegenstünde in Betracht kommt, einzelnes übersehen sein mag; ich habe dann weiter umgekehrt am Schlusse eine Uebersicht dieser Verweisungen nach Ordnung des Textes gegeben.
Ein nicht unbetrüchtlicher Theil von dem, was ich biete, war auch früher schon veröffentlicht. Von der Gesammtmasse ist ein starkes Fünftel, 117 Nummern, nur aus Drucken wiederholt, Auch von den von mir nach hand- schriftlicher Quelle gegebenen Urkunden war eine nicht unbedeutende Zahl schon anderweitig gedruckt; und dass ich das übersah, war nur in einzelnen
" “ - . "gy , v 5 "pt. - DP "The Gr RER rs La
VIII Vorwort.
Fällen für die Aufnahme massgebend. Handelt es sich dabei um Werke, welche in Deutschland kaum auf ein oder anderer der grössten Bibliotheken zu finden, wohl auch in Italien selbst nur schwer aufzutreiben sind, so wird der Wieder- abdruck keiner Rechtfertigung bedürfen. Wo in dieser Richtung die zweckt* mássige Grünze zu ziehen, lässt sich freilich allgemeingültig kaum bestimmen. Mehrfach habe ich dabei beachtet, dass meine Arbeit doch auch in Italien Ein- gang fand. Für Deutschland würde der blosse Wiederabdruck der Klagschrift des Petrus Crassus trotz ihrer Wichtigkeit kaum einen genügenden Zweck haben; ich wurde dazu veranlasst durch die Klage eines italienischen Gelehrten, der sich lebhaft dafür interessirte, dem es aber nicht gelungen war, den Druck Sudendorfs zu erlangen. Dasselbe trifft einige andere Stücke, wie etwa Nr. 141, 178, 499, welche in Deutschland in bándereichen, auf italienischen Bibliothe- ken vielfach fehlenden Werken vereinzelt veróffentlicht sind,
Mag man aber in dieser Richtung die Gränze noch so weit ziehen wollen, so zeigt doch ein Blick in das Verzeichniss der benutzten Drucke, dass der Gesichtspunkt, schwer Erreichbares zugänglich zu machen, in vieleu Fällen unmöglich der massgebende sein konnte; es sind auch Werke herangezogen, welche auf keiner bedeutendern Bibliothek zu fehlen pflegen. Ueberwiegend trifft das Gerichtsurkunden. Denn bezüglich dieser erstrebte ich allerdings eine gewisse Vollständigkeit der Sammlung. Von den mir zugänglichen un- gedruckten nahm ich bis in die frühern Zeiten des zwölften Jahrhunderts alle auf, ohne zu berücksichtigen, ob sie gerade besonders geeignet waren, als Be- leg zu dienen; manche von diesen wären denn auch zweifellos ausgeschieden, wenn zur Zeit des Druckes der Codex diplomaticus Langobardiae schon vor- gelegen hätte. Für spätere Zeit nahm ich auch von ungedruckten Gerichts- urkunden ausnahmslos nur die der Reichsgerichte auf, mieh für andere auf eine Auswahl beschränkend. Den so gewonnenen Vorrath suchte ich dann aber aus Druckwerken in der Weise zu ergänzen, dass sich wenigstens ein oder anderes Beispiel für jede der Hauptarten der Gerichtsurkunden fände, wie sich dieselben aus der Verschiedenheit der Stellung der Vorsitzenden, aus den Unterschieden der Zeit, des Ortes, des Verfahrens, des Gegenstandes ergeben. Mehr vielleicht noch, als den Beleg für die eigenen Forschungen, hatte ich dabei Anregung und Erleichterung für weitere Arbeiten über italienisches Gerichts- wesen im Auge, von welchem ich nur einzelne Seiten berührte. Allerdings liegt da nun in der kürzlich erschienen Fortsetzung des so bedeutenden Werkes von Bethmann- Hollweg eine auf den umfassendsten Studien beruhende Be- arbeitung vor. Aber das scheint mir jenen Gesichtspunkt kaum weniger wichtig zu machen, auch wenn ich davon absehe, dass der Gegenstand in jenem Werke zunächst nur bis zur Zeit der Wiederhelebung des römischen Rechtes verfolgt ist. Deng die Bedeutung einer solchen Arbeit, zumal wo es sich um ein bisher so wenig beachtetes Gebiet handelt, wird doch immer nicht so sehr eine ab- schKessende, als eine bahnbrechende sein, indem es eine feste Grundlage für den Weiterbau schafft; durch die Erleichterung, welche es gewührt, wird es zu weiteren Ferschungen eher anregen, als davon abschrecken durch den Ge- danken, dass nun das Wichtigste schon geleistet sei, Auf's lebhafteste muss
Vorwort. IX
ich bedauern, dass ich diese Grundlage nicht bereits vorfand; ich fühle nur zu wohl, mit wie viel leichterer Mühe ich da zu ungleich genügenderen Ergeb- nissen gelangt sein, wie manchen Missgriff ich da vermieden haben würde. Andererseits aber doch auch, dass manche meiner dieselben Gegenstánde be- rührenden Untersuchungen nach jener Bearbeitung ihre Berechtigung nicht ver- loren hätten. Sie haben mich insbesondre im dritten Bande, der Bethmann bei der Ausarbeitung der betreffenden Partieen noch nicht vorlag, in nicht un- wesentlichen und für die Weiterentwicklung beachtenswerthen Dingen mehrfach zu abweichenden Ergebnissen geführt, an denen ich selbst der Ansicht des
Altmeisters gegenüber glaube festhalten zu dürfen, die auch anderen wenig-
stens in so weit beachtenswerth sein möchten, als sie zeigen, wie die wohlge- fügte Grundlage, deren wir uns nun erfreuen, doch auch für weitere Forschung noch manchen Spielraum lässt. Wandte sich diese verhältnissmässig wenig einem Gebiete zu, das so manche dankbare Aufgaben für Einzelarbeiten bietet, oder wurden in bezüglichen Abhandlungen neben der longobardischen Gesetz- gebung und der an sie anschliessenden Litteratur die Urkunden wenig oder gar nicht benutzt, so liegt gewiss der Hauptgrund darin, dass diese nur in so vielen, dem Juristen ohnehin grossentheils fernerliegenden Werken zerstreut gedruckt sind. Daran freilich durfte ich nicht denken, dem durch Wiederabdruck des gesammten, so überaus reichen urkundlichen Materials abzuhelfen. Aber es schien mir da doch schon viel gewonnen mit einer leicht zugünglichen Samm- lung, welche alle Hauptgestaltungen in einzelnen Belegen vor Augen führt und so dem Forscher, der bisher auf diesem (Gebiete nicht thätig war, eine vorläufige Uebersicht über dieselben vermittelt und über das, was er bei wei- term Verfolgen aus dieser Árt von Quellen voraussichtlich erwarten darf. Eine geeignete Auswahl konnte ich, nachdem ich mich so lange mit dem Material beschäftigt hatte, wohl leichter treffen, als ein anderer. Unter mehreren gleich geeigneten Stücken zog ich dann natürlich diejenigen vor, welche sich in sel- tener vorkommenden Werken fanden. Waren mir aber solche nicht bekannt, so trug ich auch kein Bedenken, das mir tauglich scheinende Beispiel aus den verbreitetsten Quellenwerken zu wiederholen.
Bei anderen Gegenständen hielt ich mich für den Wiederabdruck in en- geren Schranken. Neben der grösseren oder geringeren Seltenheit des Werkes war dabei natürlich die Wichtigkeit einzelner Urkunden sehr massgebend. Ist der wichtige Vertrag mit Mailand Nr. 155 wenigstens in dem Wiederabdruck bei Graevius in gróssern Bibliotheken durchweg vorhanden, so schien mir das kein Grund, ihn nicht nochmals einer Sammlung einzuverleiben, die doch auch vielfach ihren Weg in Privatbibliotheken finden wird. Die tuszische Bundes- urkunde Nr. 196, obwohl damals echon in zwei italienischen Werken gedruckt, blieb Hurter und Abel unerreichbar; ist sie seitdem noch zweimal in Italien gedruckt, so dürfte sie trotzdem hier noch immer an ihrem Platze sein, zumal da, wie bei andern Stücken, noch in's Gewicht fiel, dass ich einen nach den Handschriften gebesserten Text geben konnte. Für alles, was ioh über die Bestrebungen der Päbste zur Erweiterung des Kirchenstaates bemerkte, schien mir Nr.499, wofür überdies noch eine abweichende Ueberlieferung benutzt werderi
E ‘m . - o. Wr
eo. 27^ 2A
. er, AD -.
- Z D *U Fu * 4 t9 i g A e M . . Br, ? ^. yr alg ^m RN
s A" NT p LP
voci -- EN 4 d TI. T +, ui 3l s :
LP» :
E iyd
L . Mm X the
2I H M Ne
une at
1 PEN . . "m € 6 o. n s... . d c P e ir. d. MEE a ur MA "ora edm V aro Ad
wj *
X fl *,
X Vorwort.
konnte, einen so bezeichnenden Abschluss zu bilden, dass ich mir den noch- maligen Abdruck nicht versagen mochte; dann durfte aber auch die unmittel- bar damit zusammenhängende Nr. 00 kaum fehlen, obwohl ich sie nur aus zu- günglichsten Werken wiederholen konnte. Es würde zu weit führen, auf alle Gesichtspunkte einzugehen, welche in diesem und jenem Falle den Wiederab- druck zu rechtfertigen schienen.
Auch bei dem, was mir von Ungedrucktem vorlag oder doch erreichbar war, konnte es vielfach fraglich erscheinen, in wie weit es überhaupt des Druckes werth sei oder gerade hier seinen geeigneten Platz finde. Ohne weitere Auswahl habe ich alles aufgenommen, was sich auf die Thütigkeit der Reichs- beamten in Italien bezieht, mochte der Inhalt an und für sich ein noch so ge- ringfügiger sein. Darauf musste mich schon hinweisen, dass ich in dieser Rich- tung auch in meinen Untersuchungen das Material móglichst erschópfend her- anzuziehen suchte, Noch im zwölften Jahrhunderte sind da der Zeugnisse verhältnissmässig so wenige, dass auch das Unbedeutendste von Werth ist. Später, unter Friedrich IL, steigt dann allerdings die Zahl. Aber auch da glaubte ich von Ausscheidung des minder Wichtigen absehen zu sollen. Es knüpft sich doch ein allgemeineres Interesse daran, möglichst genaue Einsicht in die einheitliche Organisation zu gewinnen, durch welche der Kaiser sicht- lich nach wohlüberlegtem Plane die bisher massgebenden Momente des Feu- dalismus und kommunaler Selbstverwaltung zu beseitigen oder doch auf die engsten Grünzen einzuschrünken suchte; nicht ohne Erfolg und nicht ohne mannichfache Nachwirkung für die weitere Entwicklung. Haben wir für die verwandten, aber doch nicht gleichgestalteten sizilischen Verhältnisse unmittel- barere Quellen, so sind wir für Italien lediglich auf mühsames Zusammfassen der vereinzelten urkundlichen Zeugnisse hingewiesen; und da wird auch das an und für sich unbedeutendste im Zusammenhange seinen Werth gewinnen können. Gingen meine Untersuchungen in dieser Richtung auf die Zeit nach dem Ausgange der Staufer nicht mehr genauer ein, so ist hier noch manches Material für die spütere Gestaltung der Reichsverwaltung gegeben, wie sie sich insbesondere in Tuszien fortsetzte, Nirgends war das System des Kaisers vollständiger durchgeführt; und gestatten da die spätern Zeugnisse einerseits manchen Rückschluss auf die frühere Gestaltung, so geben sie andererseits Zeugniss für ihre nachhaltige Wirkung. Es ist doch sehr beachtenswerth, wie lebhaft auch später gerade Tuszien sich als Reichsland fühlte, wie die gewohnten Formen der Reichsverwaltung hier immer wieder aufgenommen wurden, wie leicht man sich da nicht blos zur formellen Anerkennung der Hoheit des Reichs, sondern auch zu vielfach sehr bedeutenden Leistungen an dasselbe verstand. Es fiel mir das insbesondere noch auf für die Zeit Kaiser Karls IV., auf welche ich zwar bei der Fülle des Materials in dieser Richtung meine Samm- lung nicht ausdehnen mochte, die ich aber auf den von mir benutzten Archiven genauer zu beachten hatte, behufs Ergänzung der nächstens von meinem Freunde und Kollegen Huber zu veröffentlichenden Regesten Bóhmer's, welche mannichfache Belege dafür bringen werden.
^. Was dann sonstige Urkunden betrifft, so war mir für die Auswahl na-
ERR o Ut gd
DD. - R4 LÍ ow € o .3- d4&)j o [FS
Vorwort. XI
türlich zunücht massgebend, ob sie geeignet waren, das im Texte Gesagte zu belegen, zu erläutern oder zu ergänzen. Oft ist da freilich der Zusammenhang nur ein sehr loser; manches Stück hátte ich zweifellos ausgeschlossen, wenn lediglich die nähere Beziehung zur Forschung das Enscheidende gewesen wäre. Aber diese selbst beschäftigt sich mit so verschiedenartigen Gegenständen, dass eine an sie anschliessende Urkundensammlung sich ohnehin sehr bunt gestalten musste, zumal überwiegende Gründe, welche ich wohl nicht näher erörtern darf, dagegen sprachen, von der rein chronologischen Anordnung ab- zugehen uud eine Zusammenstellung nach dem Inhalte zu versuchen. Um so weniger hatte ich Bedenken, einzelne Urkunden, welche mir von Interesse für die Reichsgeschichte oder Rechtsgeschichte zu sein schienen, während ich zu- nächst keine andere Gelegenheit zu geeigneter Veröffentlichung hatte, auch dann aufzunehmen, wenn sie kaum noch in näherer Beziehung zum Texte standen. Zweifellos würde manches, wie etwa die auf die Verhandlungen K. Friedrichs Il. mit dem Lombardenbunde bezüglichen Stücke, auch an andern Orten willige Aufnahme gefunden haben. Aber wo nicht besondere Gründe sie rechtfertigen, bin ich den Einzelveröffentlichungen von Urkunden abgeneigt; werden solche auch nicht gerade übersehen, so werdeh sie doch in der Regel nur dann beachtet, wenn es sich um ihren Hauptinhalt handelt; für alle die mannichfachen, von vornherein gar nicht zu bestimmenden Nebenzwecke, de- nen die Veröffentlichung vor Urkunden dienen kann, wird diese nur da genü- gend ins Gewicht fallen, wo sich grössere Massen vereinigt finden. Wobei dann freilich der Nutzen wächst, wenn die Masse möglichst Gleichartiges um- fasst.
Von diesem Gesichtspunkte aus hätte ich es für die hier eingereihten Kaiserurkunden und manche andere, zunächst für die äussere Reichsgeschichte wichtige Stücke allerdings vorgezogen, sie in einer Sammlung veröffentlichen zu können, welche sich in ihrer Anlage an Böhmer’s Acta imperii näher an- geschlossen hätte. Ich dachte dabei zunächst an eine Erweiterung der von Stumpf vorbereiteten Sammlung in der in der Vorrede zu den Acta S.XXIV angedeuteten Weise; für eine solche stand mein gesammtes dazu geeignetes Material immer zur Verfügung. Da aber mein Freund an seinem ursprüng- lichen Plane festhielt, während sich wenigstens für die nächste Zeit keine Aus- sicht bot, selbst wieder eine solche grössere Sammlung veröffentlichen zu können, so nahm ich insbesondere auch von den von mir gesammelten Kaiser- urkunden alle auf, welche den von mir behandelten Gegenständen näher traten oder inhaltlich von grösserem Interesse schienen. Eine nicht unbedeutende Zahl von Kaiserurkunden war danach freilich auszuscheiden. Von diesen fanden die vor 1197 fallenden in Stumpf's Sammlung ihren Platz; die nicht aufgenommenen oder mir erst später zugänglich gewordenen Otto's IV. und Friedrich's II. bis zur Kaiserkrönung wird Winkelmann im Anhange zur Geschichte Otto's zum Abdrucke bringen, so dass nur die späteren zunächst unverwerthet bleiben, Für die Friedrich's IT. würde die geeignetste Stelle in einem Ergänzungsbande zu Huillard's Werke sein, auf den freilich kaum noch zu hoffen ist.
Von den 414 Urkunden, welche nach Handschriften gegeben wurden,
XII Vorwort.
ist die stärkere Hälfte von mir abgeschrieben; für nicht ganz zweihundert be- nutzte ich von Andern gefertigte Abschriften. Sie sind auch da, wo ich den Abschreiber oder Mittheiler nicht nannte, dadurch auseinander gehalten, dass es bei jenen heisst: „Aus dem Orig. u. s. w.“, bei diesen: „Nach Abschr. aus dem Orig. u. s. w.^ Die eigeuen Abschriften wurden grossentheils gefertigt auf Reisen in den Osterferien 1871 und 1872, einige auf einer dritten um Ostern 1873, wo der grösste Theil des Bandes bereits gedruckt war. Stand mir immer nur die kurze Zeit von einigen Wochen zur Verfügung, so musste. ich suchen, dieselbe möglicht auszunutzen; zumal ich keineswegs ausschliess- lich die Vervollständigung dieser Sammlung im Auge hatte, sondern auch die Durcharbeitung von Druckwerken und die Fertigung von Auszügen zur Er- gänzung von Böhmer’s Regesten, Habe ich einzelne wichtigere, schon früher gedruckte Stücke, wie etwa Nr. 73 oder 196, nochmals abgeschrieben oder ge- nau kollationirt, so wird man es begreiflich finden, wenn ich mich im allge- meinen auf das bisher unbekannte Material beschränkte und daher mehrfach auch solche Urkunden, deren Originale mir erreichbar gewesen wären, nur aus den Drucken wiederholt habe; so wenig das unter anderen Verhältnissen zu rechtfertigen sein dürfte, so unbillig würde es mir doch scheinen, wenn man in dieser und anderer Beziehung das, was ein Privater zu leisten vermag, nach dem Massstabe bemessen wollte, der bei grösseren abschliessenden, aus öffent- lichen Mitteln unterstützten Ausgaben an seinem Platze ist. Liess derselbe Gesichtspunkt mich bei weniger Wichtigem durchweg anf Kollationirung ver- zichten, so möchte ich kaum glauben, dass das zu stärkern Verstössen Anlass gegeben haben sollte. Eher möchte bei einigen der ältern Urkunden die Schrift der italienischen Notare, in die ich mich erst hineinzulesen hatte, einzelne Missgriffe veranlasst haben, zumal die Stücke theilweise nicht gerade wohl erhalten waren; wo ich in einzelnen Fällen wegen Undeutlichkeit der Schrift Worte weniger abschrieb, als errieth, sind diese mit Cursiv gesetzt. Von den fremden Abschriften, die mir vorlagen, liessen einige sichtlich manches zu wünschen übrig; auch manche der benutzten Drucke bieten einen sehr ver- derbten Text; doch stand da die Sache durchweg so, dass ich mich entweder iuit demselben begnügen, oder die für meine Zwecke oft besonders geeigneten Urkunden ausschliessen musste. Zweifellose später Verderbnisse habe ich vielfach stillschweigend gebessert; manches Anstössige aber auch einfach be- lassen; es ist ja ohnehin bei diesen Notariatsinstrumenten nicht leicht zu er- messen, wo die Nachlässigkeit des Notar aufhört, die des Abschreibers be- giont, Jeder Aenderung enthielt ich mich bei Originalen, welche ich selbst benutzte oder von denen mir zuverlässige Absohriften vorlagen, in welchen, wie insbesondere in den auf den toskanischen Staatsarchiven und dem zu Mai- land, dann in den von Cereda gefertigten, die Uehereinstimmung des Originals bei Unrichtigem oder Auffallendem ausdrücklich bemerklich gemacht war. Im Drucke wurde solches durch einen Stern bezeichnet, Aber freilich bieten die Notarinstrumente oft so viel Anstössiges, dass davon nur sparsamer Gebrauch gemacht werden kann, soll der Druck nicht das Bild des gestirnten Himmels bieten; der Benutzer wird da doch überwiegend auf Zuverlässigkeit von Ab-
Vorwort. XI
schrift und Korrektur zu verweisen sein. Alles Ergänzte ist eingeklammert; lassen sich, wo so viel nach Formeln gearbeitet wurde, Lücken auch oft mit vollster Sicherheit ergänzen, so wird doch auch dann nicht zu billigen sein, dass das stillschweigend geschieht; vergl. in den Ergünzungen das zu Nr. 40 Bemerkte. Lücken oder absichtliche Auslassungen, welche sich schon in meiner Vorlage fanden, sind punktirt; von mir Ausgelassenes ist durch wagerechte Striche bezeichnet. Im allgemeinen bin ich allerdings der Ansicht, dass ins- besondere Urkunden, für welche noch kein anderer Druck vorliegt und bei welchen ein nochmaliger Abdruck nicht zu erwarten ist, vollständig gedruckt werden sollten, da das, was für die nächsten Zwecke ohne Bedeutung ist, für andere von Werth sein kann. Aber in einigen Fällen glaubte ich davon ab- sehen zu sollen, wo das für meine Zwecke Werthlose theils sehr viel Raum, theils so viel Zeit für das Abschreiben in Anspruch genommen hátte, dass ich glaubte, dieselbe nützlicher verwerthen zu hönnen,
Wenn ich auf meinen kurzen Reisen in Italien verháltnissmüssig viel bewültigen konnte, so verdanke ich das vor allem der nicht genug zu rühmen- den Weise, in der ich mich überall, wo ich arbeitete, unterstützt und gefórdert fand. Auf den Staatsarchiven und öffentlichen Bibliotheken lassen die bezüg- lichen Einrichtungen nichts zu wünschen übrig. Wo man nicht genöthigt ist, durch Einholung von Erlaubniss bei irgendwelchen ausseustehenden Behörden Zeit zu verlieren, wo eine ununterbrochene Arbeitszeit von sieben Stunden zu Gebote steht, die Schliessung um die Osterzeit sich auf ein oder anderen Tag beschränkt, wo die eigene Benutzung aller Hülfsiittel gestattet ist, welche das Auffinden des Gewünschten erleichtern kónnen, da lásst sich auch bei kurzem Aufenthalte vieles erreichen. Und nirgends fand ich das, was die li- beralen Einrichtungen gewáhren wollten, durch eine engherzigere Praxis ver- kümmert; es wurde mir umgekehrt überall von den Beamten Unterstützung und Begünstigung über das hinaus gewührt, was ich anzusprechen hatte; ging das doch háufig so weit, dass sie die freie Zeit ganzer Sonntage opferten, um mir auch an diesen das Arbeiten zu ermóglichen. Dieselbe Zuvorkommenheit fand ich auf den benutzten Munizipalarchiven. Es macht einen wohlthuenden Eindruck, an der meistens guten Ordnung zu sehen, wie grossen Werth man auf die Zeugnisse aus der Vergangenheit des Gemeinwesens legt, auch wenn dieselben lángst jede Bedeutung, ausser der geschichtlichen, verloren haben. Und das kommt denn auch dem Benutzer zu Gute; er hat nicht das Gefühl, lästig zu fallen; er sieht umgekehrt, wie es dem Munizipalpatriotisinus Genug- thuung gewührt, die archivalischen Schütze der Vaterstadt auch in der Ferne gekannt und gewürdigt zu wissen. Nicht minder freundliches Entgegenkommen fand ich auf einzelnen kirchlichen Archiven, die ich benutzte; von andern wurde mir freilich bemerkt, dass sie zumal in neuerer Zeit gar nicht oder nur schwer zugänglich seien, so dass ich, da es mir ohnehin nicht an Beschäftigung man- gelte, von vornherein vom Versuche abstand. Gebrach es mir zumal auf der ganz unvorbereitet angetretenen ersten Reise durchaus an ausreichenden Em- pfehlungeu, so fand ich um so mehr Gelegenheit, mich zu überzeugen, wie leicht sich auch in dieser Richtung das Arbeiten in Italien gestaltet. Verdankte
XIV Vorwort,
ich da der Güte Wüstenfelds die Vermittlung der ersten Anknüpfungspunkte, so liess sich der Faden anstandslos weiterspinnen; und wo es sich nicht mög- lich zeigte, eine Weiterempfehlung au die zunächst massgebenden Stellen zu erhalten, da genügte mir bei der liebenswürdigen Zuvorkommenheit und Dienst- willigkeit, welche die Italiener auszeichnet, irgendwelche Empfehlung an irgend- welche Person des Ortes, um ohne Zeitverlust zum Ziele zu gelangen.
Die Hauptmasse der 414 aus Handschriften gegebenen Urkunden ver- theilt sich, wie die angehüngte Uebersicht zeigt, auf verhältnissmässig wenige Archive. Beinahe die Hälfte stammt aus den drei Archiven zu Siena mit 90, Florenz mit 62, Cremona mit 50 Nummern. Ein weiteres Viertel ergaben Verona mit 39, Wien mit 35, Mailand mit 31 N. Das letzte Viertel vertheilt sich dann anf sehr verschiedene Herkunftsorte, unter welchen noch Brescia und Perugia mit je 17 N. vertreten sind, dann Imola mit 9 N. folgt, bei allen andern die Zahl geringer ist.
Was Einzelnes betrifft, so war ich auf der ersten Reise 1871 zu Mai- land eine Woche, welche ich zur Benutzung des Staatsarchives in S. Fedele verwandte. Wie der damalige Direktor Osio, ist auch Ferrario, der mir bei meinen Arbeiten zur Hand ging, schon nicht mehr unter den Lebenden. Bis 1100 waren die Urkunden sehr gut geordnet und ausführlich in einem Generalrepertorium verzeichnet, das ich für meine Zwecke durchsah. Weiter ' waren auch meine Arbeiten für Böhmer’s Regesten sehr dadurch erleichtert, dass alle Kaiserdiplome des Archivs in einer besondern Abtheilung vereinigt sind, Der übrige Bestand des Urkundenarchivs war nicht so geordnet, dass er eine weitergreifende Benutzung in kurzer Zeit ermóglichte; die Urkunden der einzelnen Klosterarchive waren in sehr oberflüchlicher chronologischer Ord- nung in Faszikeln vereinigt und unverzeichnet. Ich beschränkte mich auf Durch- sicht der Provenienz S. Benedetto di Mantova (Polirone) für das zwölfte Jahr- hundert, welche mir wegen des mathildischen Gutes von besonderin Interesse war; auf vereinzeltes aus anderen Provenienzen machte mich Wüstenfeld auf- merksam, der gleichzeitig dort arbeitete. So weit ich die hier mitgetheilten Stücke nicht selbst abschrieb, wurden die Abschriften von einem Beamten des Archivs, Herru Gius, Porro, gefertigt.
Alles, was ich aus Brescia veróffentliche, verdanke ich der liebenswür- digen Zuvorkommenheit des Herrn Pietro da Ponte, der mich auf die Qui- riniana und in das Munizipalarchiv geleitete und mir die Abschriften der mich interessirenden Stücke selbst fertigte. Denn bei ganz flüchtigem Aufenthalte sah ich vorzüglich nur nach Kaiserurkunden, ohne jedoch Unbekanntes zu finden, nachdein ich einiges schon in Bóhmer's Acta veröftentlichen konnte, Dank der Güte des Ab. Luigi Lodrini, der mir auch jetzt viel Freundlich- keit erwies. Die älteren Urkunden auf der Quiriniana sind trefflich geordnet, aber durchweg von Odorici bereits verwerthet, Der noch wenig geordnete spá- tere Bestand würde nur mit grösserem Zeitaufwande zu benutzen sein, Es beruht hier insbesondere das reiche Archiv von S. Giulia; in einem probeweise durchgesehenen Faszikel fand sich Nr. 242. Die meisten der mitgetheilten Stücke sind dem Liber Poteris, dem grossen, 1255 geschriebenen Kopialbuche
Vorwort. XV
der Stadt entnommen, dessen Original sich jetzt gleichfalls auf der Quiriniana befindet.
Aus Cremona, wohin ich selbst nie gekommen, habe ich schon in Bóhmer's Acta (vergl. Vorr. XXX.) eine sehr bedeutende Urkundenmasse veröffentlicht. Wie jene, so verdanke ich auch die hier mitgetheilten sämmt- lich der Güte des Archivsekretárs Ippolito Cereda. Nur Nr. 380, wohl die letzte der in den Bereich der Acta imperii fallenden, bisher noch unveröffent- lichten Cremoneser Urkunden, besorgte mir Wüstenfeld, dem ich ausser ei- nigen vereinzelten Stücken insbesondere auch das verdanke, was aus dem Archive zu Mantua mitgetheilt ist,
Einen dreitügigen Aufenthalt zu Parma bestiinmte ich dazu, um auf der reichen Nationalbibliothek Druckwerke zu benutzen, welche wir bis dahin unzugänglich geblieben waren, den Besuch des Archivs, wo ich zweifellos vieles zu finden hoffen durfte, auf einen spätern ausgedehntern Aufenthalt verschie- bend, zu dem es dann freilich bis jetzt nicht gekommen. Die Benutzung der Bibliothek wurde mir von Odorici in zuvorkommendster Weise gestattet und erleichtert, während es mir dann insbesondere die seltene Bücherkenntnias Barbieri's ermöglichte, hier auch solche Werke und Aufsätze aufzufinden, über welche ich nur sehr ungenaue und unzulängliche Angaben hatte. Er machte mich auch auf die wichtige Nr. 423 aufmerksam, während ich noch später seiner Gefälligkeit mehrere Abschriften verdankte, von denen hier Nr. 137, 421, 422 aufgenommen sind.
Von Parma fuhr ich nach Ravenna, Abgesehen von dem Sehens- werthen, das die mir bisher unbekannte Stadt so reichlich bietet, bestimmte ' mich dazu insbesondere der Wunsch, das wichtige Privileg K. Friedrichs I. Nr.130 zuerhalten. Nach einer sich auf Bethmann stützenden Angabe Stumpf's, Reg. n. 3955, sollte sich dasselbe in einem Codex der Bibliotheca Classensis befinden. Aufs bereitwilligste von den Bibliothekaren Prof. Zoli und Uccel- lini unterstützt, begaun ein langes fruchtloses Suchen; der ganze Katalog der Handschriften wurde durchgesehen, danu jede Handschrift selbst zur Hand genommen, bei welcher der Titel nur irgend darauf schliessen liess, sie kónne die gesuchte Abschrift enthalten; als der Tag vorüber, gab ich die Hoffnung auf. Ermöglichte mir die Zuvorkommenheit der Bibliothekare auch an dem folgenden Palmsonntage zu arbeiten, so mochte ich die fruchtlosen Versuche nicht fortsetzen, sondern wandte mich den Originalurkunden zu, unter denen eine Reihe von Kaiserdiplomen; und da fand sich denn schliesslich auch das lang gesuchte unter den Resten des Archivs von S. Apollinare.
Zu Imola gestattete mir der Sindaco, Conte Codronchi, mit grösster Bereitwilligkeit die Benutzung des Munizipalarchivs. Das stattliche, vortreff- lich geordnete und gut gehaltene Archiv reicht in seinen Originalen bis in das eilfte Jahrhundert zurück, wie das bei städtischen Archiven selten der Fall ist; ein sehr gut gearbeitetes, chronologisch geordnetes Verzeichniss vermittelt schnell die Uebersicht über den ganzen Bestand. Spáter habe ich es bedauert, dass ich mich auf das Abschreiben der ungedruckten Stücke beschrünkte, da ich mehrfach Gelegenheit hatte, mich zu überzeugen, dass die meisten der nur
*
XVI || Vorwort.
von Manzoni veröffentlichten Stücke insbesondere wegen der vielen Auslas- sungen den Wiederabdruck durchaus verdienen würden. Das Kopialbuch der Stadt, der Libro rosso, ist erst für das dreizehnte Jahrhundert von Bedeutung.
Zu Bologna ist leider der von Frati angeregte, von Bonaini erweiterte Plan zur Errichtung eines Centralarchivs (vergl. Bonaini Gli archivi delle pro- vincie dell' Emilia) nicht zur Ausführung gekommen. Wie die Sachen standen, musste ich von jedem Versuche, das Stadtarchiv oder Domanit&lerchiv zu be- nutzen, absehen. Lag daher ein lángerer Aufenthalt nicht in meiner Absicht, 80 veranlassten mich doch die ausserordentlichen Erleichterungen, deren ich mich bei Benutzung der reichen Munizipalbibliothek zu erfreuen hatte, den- selben auf eine Woche auszudehnen. Der gelehrte Vorsteher derselben, Luigi Frati, war unermüdlich bestrebt, meine Zwecke zu fördern. Nachdem sich von den mir bekannten, aber bisher vergeblich gesuchten Werken eine Reihe vorgefunden hatte, so insbesondere das von Acquacotta und ein ganz voll- ständiges Exemplar von Colucci, wurde es mir gestattet, in dem Saale, in welchem sich die Werke über italienische Geschichte in wolılgeordneter Auf- stellung vereinigt finden, alles mir noch Unbekannte zur Hand zu nehmen, um mich zu überzeugen, ob es für meine Zwecke in Betracht komine. Nur diese besonders dankenswerthe Erleichterung ermöglichte es ınir, eine Reihe von Werken gu ben&tzen, welche nicht blos mir, sondern selbst meinem Freunde Stumpf unbek&nnt geblieben waren, so dass sich insbesondere noch manche Ergänzung für den Nachweis der Drucke von Kaiserurkunden ergab; auch
. von dem, was ich hier aus selteneren Drucken mittheile, wurde vieles zu Bo-
* Jogna abgeschrieben. War es mir damals besonders erfreulich, ältere freuad- schaftliche Beziehungen zu Filippo Serafini erneuern zu können, so wurde ich im folgenden Jahre bei ganz flüchtigem Aufenthalte von seinem Nachfolger, Prof. Guido Padelletti, auf's freundlichste aufgenommen und auf die Uni- versitätsbibliothek geführt, wo sich in der reicheu Abschriftensammlung der Monumenta civitatis Bononiae für die Zeit K. Friedrichs Il., auf welche ich mich beschränken musste, noch manche von Savioli nicht aufgenominene Stücke fanden, von denen mir später aufs bereitwilligste Abschriften besorgt wurden, die hier freilich noch keine Verwerthung gefunden haben.
Das auf deut Museo civico befindliche Archiv zu Padua ist sehr reich, da sich hier viele Urkunden aufgehobener Klóster befinden. Wurde mir die Benutzung vom Direktor Gloria auf's freundlichste gestattet, so musste ich mich bei kurzem Aufenthalte damit begnügen, nach Anleitung eines eine Aus- wahl aus dem ganzen Archive enthaltenden Verzeichnisses einige Urkunden. zu kopiren. Von hohem Interesse war mir insbesondere das älteste Statuten- buch der Stadt, aus dem schon Dondi dall’Orologio einiges veröffentlichte; wurde mir gesagt, dass die Drucklegung wobl beabsichtigt, aber kaum in nächster Zeit zu erwarten sei, so wünschte ich, Wenigstens den vom Banne handelnden Abschnitt veröffentlichen zu können, wie mir das die Güte meines früheren Kollegen und werthen Freundes Francesco Schupfer ermöglichte, dem ich auch sonst für manche Förderung meiner Arbeit verpflichtet bin.
Wenn ich aus dem Kapitelsarchive zu Verona, obwohl ich mich auf
Vorwort, XVII
der Rückreise nur drei Tage dort aufhielt, eine Reihe zum Theil wichtiger Ur- kunden veröffentlichen kann, so verdanke ich das der grossen Gefälligkeit meines verehrten Gönner, des Bibliothekar des Kapitels, Conte Giuliari. Allerdings sind keine davon den vorhandenen Originalen entnommen; war deren Benutzung damals ohnehin aus andern Gründen unthunlich, so hätte ich denselben bei eng bemessener Zeit auch nur weniges entnehmen können. Giuliari legte mir aber die neueren Abschriftensammlungen vor, von denen die von Carinelli sich nur über die wichtigern Stücke, die von Muselli dagegen über den Gesammtbestand erstreckt. Ich beschrünkte mich wesentlich darauf, diese letztere durchzugehen und alles auszuheben, was theils meine nüchsten Zwecke, theils die Trienter Geschichte betraf. Erübrigte mir dann nur die Zeit, einige Stücke selbst zu kopiren, so hatte mein Gönner die Güte, mig später alles abschreiben zu lassen. Hat nun auch Muselli hie und da Unbedeuten- deres ausgelassen, hat welter der Text unter dem zweimaligen Abschreiben zweifellos mannichfach gelitten, so &cheint mir das doch nur an wenigen Stellen wenigstens für die Zwecke, welche ich zunüchst im Auge hatte, die Sicherheit der Benutzung zu beeinträchtigen. Die früher im Demanialarchive befindlichen Archive der aufgehobenen Klöster sind nun auf der Munizipalbibliothek und damit zugänglich geworden; doch war die Ordnung derselben damals erst wenig vorgeschritten, so dass ich schon desshalb die Benutzung auf spätere Zeit ver- schob, ohne doch bis jetzt dazu gelangt zu sein.
Die mir 1872 zu Gebote stehende Zeit verwerthete ich grosgentheils zu Siena und Florenz, während mir dazwischen in der Charwoche wenige Tage genügten, um auf den benutzten umbrischen Munizipalarchiven meinen Zweck zu erreichen. Zu Perugia bin ich insbesondere dem Bibliothekar Prof. Rossi verpflichtet, der mich auf der Biblffothek auf manche mir noch unbekannte Schriften aufmerksam machte und mir dann auch auf dem Munizipalarchive oder Archivio decemvirale zur Hand ging. Der Sindaco, Conte Ansidei, gestattete mir nicht allein die Benutzung aufs bereitwilligste, sondern hatte auch die Freundlichkeit, mich weiter an die Sindaci von Assisi und Foligno zu empfehlen. Das Archiv ist wohl geordnet und verzeichnet. Die Origigale, unter denen besonders viele pübstliche Schreiben, reichen nicht über das dreizehnte : Jahrhundert zurück, Wichtiger waren mir die vier Libri eubmissionum, mit A. B. C. und + gezeichnet, beglaubigte Abschriften aus dem dreizehnten Jahr- hunderte, nur wenig Späteres enthaltend. Nur bei der ersten Anlage mögen sie vorzugsweise für Submissionsurkunden bestimmt gewesen sein, unter wel- chen die älteste der von mir notirten die Submission der Inseln von 1139 in A. Bl. 37; sie sind dann zu einem allgemeinen Kopialbuche insbesondere für die auswärtigen Angelegenheiten der Stadt geworden. Doch ist nicht blos in den verschiedenen Bänden, sondern selbst in demselben Bande manches wie- derholt, so dass sich von manchen Urkunden drei und vier Abschriften finden.
Nach zweitägigem Aufenthalte fuhr ich nach Assisi, wo mich der Ge- sehichtschreiber der Stadt; Prof, Cristofani auft freundlichste unterstützte, Die Originale des Munizipalarchivs sind numerirt, mit Aufschriften versehen, doch ist in einem Repertor nur das Wichtigste verzeichnet; sie beginnen mit
*
X VIII Vorwort.
einer pübstlichen Urkunde von 1198, auf welche das Privileg K. Philipp's Nr. 212 folgt; weiterhin viele päbstliche Urkunden ohne allgemeineres Interesse. Von einem Munizipalregister, auf grossen, nur auf einer Seite beschriebenen Pergamentblättern von verschiedenen Händen des dreizehnten und vierzehnten Jahrhunderts geschrieben, haben sich leider nur einige Reste erhalten; das Stück, aus welchem ich mehrere wichtige Urkunden veröffentliche, gehört in die Zeiten K. Otto's IV. und Friedrich’s II; weitere Stücke fallen um 1280 und 1330. Da das Kapitelsarchiv, wie mir versichert wurde, nicht zugänglich ^ war, so schrieb ich noch einiges ab aus dem mir bisher ganz unbekannten Werke: Disaınina degli scrittori e dei monumenti risguardanti s. Rufino, in welchem viele Urkunden aus jenem Archive gedruckt sind; es scheint nur wenig über seinen Entstehungsort hinausgekommen zu sein und der grösste Theil der Auflage noch bei den Erben des Verfassers De Constanzo zu beruhen. Wie ich mir auf der Fahrt nach Siena die Zeit genommen hatte, die alte Reichs- burg au S. Miniato zu besuchen, von der noch ein mächtiger Thurm weithin sichtbar in die Lüfte ragt, so stieg ich auch hier nach gethaner Arbeit, noch ehe ich in S. Francesco war, vor allem hinauf zur Rocca d'Assisi, dem ein- stigen Sitze Herzog Kourads von Urslingen. Die mächtigen Ruinen, welche den Gipfel krónen, gehóren übrigens wohl ausnahmslos einer Citadelle spüterer Zeit an; die Reichsburg wurde 1198 zerstört und sollte nach Urk. Nr. 212 nicht wieder erbaut werden. |
Zu Foligno genügten mir wenige Stunden zur Benutzung des Munizi- palarchivs; der Sindaco liess mir sogleich das Repertor, dann die gewünschten Stücke selbst vorlegen. Die beiden ältesten Nummern: sind päbstliche Privi- legien für das Bisthum; dann folgen als Nr. 3 in einer Blechkapsel wohl ver- wahrt die beiden Originale K. Friedrichs L von 1177, unten Nr. 150, und 1184, Böhmer Acta Nr. 151. Weiter ist dann Nr. 4 ein leider sehr beschä- digtes Heft mit beglaubigten Abschriften von 1340; ausser pübstlichen Pri- vilegien enthielt es jene Friedrichs, das Otto's IV. Nr. 222, dann zu meiner besondern Freude das Herzog Diephold's Nr. 226, von dem mir früher keine Urkunde bekannt war, während ich jetzt auch schon eine andere, Nr. 255, zu Perugia einem Drucke hatte entnehmen kónnen.
Die Hauptmasse der von mir gesammelten, hier nur theilweise veröffent- lichten Urkunden ist den toskanischen Staatsarchiven entnommen. Auf die ganz vortrefflichen Einrichtungen derselben hier einzugehen, werde ich um so eher unterlassen dürfen, als dieselben ohnehin in weiteren Kreisen bekannt sind und ich selbst erst kürzlich Veranlassung nahm, anderweitig auf dieselben hinzuweisen; vgl „Die Ausstellung der toskanischen Archive zu Wien 1873* in der Internationalen Ausstellungszeitung der Neuen Freien Presse Nr. 3209 und 3210, übersetzt im Archivio storico, III Ser,, T. 18.
Zu Florenz hatte ich bereits 1853, als die Neuordnung ‘der Archive noch im Entstehen war, längere Zeit gearbeitet, vg]. Urkunden zur Gesch. des Römerzuges K. Ludwig's S. VIII; jetzt war ich 1872 zehn, dann nochmals vier Tage 1873 dort. Dem jetzigen Vorsteher der Staatsarchive, Cesare Guasti, der die Schöpfung Bonaini's so trefflich weiter führt, fühle ich mich
Vorwort. XIX
aufs dankbarste verpflichtet für die überaus zuvorkommende Weise, mit der er meine Arbeiten nicht blos zu Florenz selbst, sondern auch durch Empfeh- lungen an die Tochterarchive zu fördern bemüht war; ebenso Cesare Paoli für die freundliche Bereitwilligkeit, mit der er mich auf dem Archive und später mehrfach brieflich unterstützte. So weit sich meine Arbeiten auf Kaiserur- kunden erstreckten, wurden dieselben hier, wie auf den andern toskanischen Archiven sehr dadurch erleichtert, dass eben kurz vorher in Veranlassnng einer Anfrage von Pertz Verzeichnisse aller in denselben befindlichen Kaiser- diplome gefertigt waren. Für meine sonstigen Zwecke die Masse der Reper- torien des Archivio diplomatico, an hundert Folianten, ganz durchzuarbeiten, hütte mehr Zeit erfordert, als mir zu Gebote stand. Ausser Durchsicht der Verzeichnisse der Provenienzen, in welchen ich ohnehin einzelne mir bereits bekannte Urkunden zu suchen hatte, nahm ich insbesondere solche zur Hand, in welchen ich Urkunden von Reichsbeamten zu finden hoffen durfte. Auch von dem noch nicht veróffentlichten Theile der Capitoli sah ich nur B. 26 und 43 durch, aus welchen ich Nr. 170 und 196 zu entnehmen hatte. Stand mir nach siebenstündiger Arbeit auf dem Archive noch eine Stunde auf der Na- tionalbibliothek zur Verfügung, so kopirte ich dort, ausser den hier mitge- theilten Privilegien für Sarzana, manches für die Zeit Karls von Anjou aus . dem Briefcodex Magl. 25, 341. Wührend des kürzeren zweiten Aufenthaltes beschränkte ich mich auf Benutzung der Provenienz Camaldoli und der sehr viel Interessantes bietenden Strozzi'schen Sammlung; doch kam ven den da- mals gefertigten Abschriften hier nur nach Nr. 495 zum Abdrucke.
Auf dem Staatsarchive zu Siena, welches zu dieser Sammlung die grösste Masse beigesteuert, arbeitete ich 1872 durch zwölf Tage. Wie ich aber bereits in den Acta Böhmer’s eine Reihe Urkunden des Archives ver- öffentlichen konnte, so war mir auch ein Theil der hier abgedruckten schon vor jener Reise durch die zuvorkommende Güte des Vorstehers, Luciano Banchi, zugänglich geworden, der das lebhafteste Interesse für meine Arbeiten zeigte und dem auch, als ich nur erst in brieflichem Verkehre mit ihm stand, durch Widmung seiner Statuti Senesi Öffentlichen Ausdruck gab. So freute es mich doppelt, ihm nun auch persönlich näher treten zu können. Dass er mir er- laubte, seinen Namen dieser Sammlung vorzusetzen, wird mir immer eine überaus werthe Erinnerung sein an die Tage, welche ich damals mit ihm ver- lebte, an die herzliche Aufnahme, an einen täglichen freundschaftlichen Ver- kehr in und ausser dem Archive, dem ich so manche Anregung und Belehrung verdanke. Den Hauptbestand des Staatsarchives bildet das Archivio delle riformagioni, dessen Repertor ich bis 1284 vollständig durchsah. Ausser Cremona dürfte es kaum ein zweites Stadtarchiv in Italien geben, welches in seinen Originalen und Kopialbüchern in solcher Fülle so weit zurückreicht. Auch im dreizehnten Jahrhunderte hielt ich dasselbe durch so manche neuere Veröffentlichungen, insbesondere die von Huillard und Saint Priest, für un- gleich mehr ausgebeutet, als wirklich der Fall. Suchte ich möglichst alles ab- zuschreiben, was die unmittelbaren Beziehungen zum Reiche betrifft, so habe ich doch auch da manches Unwichtigere bei Seite gelassen oder nur ausgezogen,
XX | Vorwort.
während eingehendere Benutzung wohl auch noch Wichtigeres zu Tage fördern dürfte. Auch für das Caleffo vecchio habe ich das treffliche, von Paoli (vgl. dessen Bericht über die Caleffi im Arch. storico, III Ser., T. 4) gefertigte Re- pertor vollständig durchgesehen. Manche für die Reichsgeschichte wichtige Notiz enthalten noch die Consigli di campana, welche ich nicht näher. beachtete, da bereits eine auszugsweise Bearbeitung durch Banchi vorlag, auf deren bal- digen Druck ich bei der Wichtigkeit des Gegenstandes glaubte rechnen zu dürfen. Unter den andern Provenienzen des Archivs ist die bei weitem reichste, verhältnissmässig noch wenig ausgebeutete die von S, Salvator in Monte A miata, welche nun wieder vollständig in Siena beruht. Auf dem Archive zu Siena benutzte ich dann auch den zeitweilig dort befindlichen Libro delle coppe des Munizipalarchivs zu Montepulciano, der aber für die Reichsgeschichte nichts Unbekanntes ergab.
| Auf einer dritten Reise 1873 war ich zunächst vierzehn Tage zu Lucca. Auf dem Staatsarchive benutzte ich das Archivio diplomatico nach dem sehr ausführlichen, sämmtliche Provenienzen in chronologischer Reihefolge zusam- menfassenden Zettelrepertor bis 1250; dann wird die Zahl der Urkunben so gross, dass ich mich für spätere Zeit auf Einsicht der Einzelrepertore und, Aktenbände beschränkte, in welchen ich für meine nächsten Zwecke etwas er- warten durfte. Dabei hatte ich denn hinreichend Gelegenheit, das kurz vorher veröffentlichte Inventario del R. Archivio di stato in Lucca seinem vollen Werthe nach schätzen zu lernen; es ist eine geradezu mustergültige Arbeit des Vorstehers des Archivs, Salvatore Bongi, der mich aufs freundlichste auf- nahm. Durch Vermittlung von Giovanni Sforza, der auch auf dem Staats- archive meine Arbeiten mit unermüdlicher Gefälligkeit förderte, mir überhaupt die grösste Freundschaft erwies, wurde mir auch der Eintritt in das erzbischöf- liche Archiv vom Erzbischofe aufs zuvorkommendste gestattet. Das reiche Archiv, dessen älterer Bestand genügend bekannt ist, ist sehr wohl gehalten; es ist auch ein vollständiges, gut gearbeitetes Repertor da, das aber ohne alle chronologische und sachliche Ordnung der ganz zufälligen Einreihung der Ur- kunden in die Laden folgt, was eine Benutzung für bestimmte Zwecke nur mit grossem Zeitaufwande ermöglichen würde. Da es mir auf dem Staatsarchive ohnehin nicht an Arbeit fehlte, so begnügte ich mich mit dem Abschreiben einiger zunächst gesuchter Stücke aus dem Kopialbuche. Später war Sforza dann noch so freundlich, mir ein Verzeichniss mich näher interessirender Stücke aus dem schwerer zugänglichen Kapitelsarchive zu schicken und mir die ge- wünschten zu kopiren.
Von Lucca ging ich nach Pisa, wo ich während eines zwölftägigen Auf- enthaltes zunächst das Staatsarchiv für die Zwecke, welcheich im Auge hatte, ziemlich vollständig ausgebeutet haben dürfte. Der Vorsteher desselben, Leo- poldo Tanfani, Hatte mir schon früher mit grösster Zuvorkommenheit Ab- schriften einzelner gewünschter Urkunden besorgt und war auch jetzt aufs freundlichste bemüht, meine Arbeiten in jeder Weise zu unterstützen. Ausser den Repertorien über die einzelnen Provenienzen vermittelt auch hier ein chronologisch geotdneter Zettelkatalog die Uebersicht über den ganzen Ur-
." ^ ' |
mn ——.——— ————. ———-——— —.
Vorwort. XXI
kundenbestand, welcher überdies durch Anwendung verschiedenfarbigen Pa- pieres die unmittelbare Auffindung gewisser Klassen von Urkunden, so der päbstlichen, kaiserlichen, gerichtlichen, ermöglicht. Es lag dann insbesondere die Benutzung des Archives Roncioni in meinem Wunsche. Wie schon 1854 beim damaligen Besitzer (vgl. Die Ueberreste des Reichsarchivs zu Pisa, in den Sitzungsber. der Wiener Akademie B. 14), so fand ich auch jetzt bei dessen Schwiegersohne Herrn Camici-Roncioni die zuvorkommendste Bereitwillig-
. keit, für die ich mich doppelt verpflichtet fühlen muss wegen der Schwierig-
keiten, die sich daraus ergaben, dass er damals auf dem Lande wohnte. Nach- dem et mir zunüchst das Repertor zur Verfügung gestellt hatte, durfte ich alle mich interessirenden Urkunden ausheben, die er mir dann auf das Staats- archiv bringen liess, wo ich sie in aller Musse benutzen konnte, Den Palm- sonntag verwandte ich zu einem Ausfluge nach der Certosa di Calci, nach- dem mir vom Präfekten anf Verwendung Tanfani's die Benutzung des dortigen reichen Archivs gestattet war, dessen Vereinigung mit dem Staatsarchive ge- wiss zu wünschen wäre. Aus dem auf dem Staatsarchive befindlichen Repertor brachte ich die Nummern der für mich wichtigen Urkunden mit; aber leider war das sonst sehr wohlgehaltene Archiv in die durchgreifendste Unordnung gerathen, da es kurz vorher nötbig gewesen war, alle Urkunden herauszu- nehmen, die dann wieder ganz willkürlich zu den an den Gestellen befestigten Nummern eingelegt waren, so dass sich ohne Durchsicht des ganzen Vorraths nichts auffinden liess, Für die eignen Zwecke musste ich mich daher damit begnügen, einige Stücke aus einem Bande zu entnehmen, in dem die älteren Urkunden sehr sorgfältig abgeschrieben sind. Aber wenigstens gelang es, den Hauptzweck des ganzen Ausfluges zu erreichen und für Stumpf die Urkunde des Gegenkönig Konrad von 1097 (Stumpf Acta Nr. 325) aus dem glücklich aufgefundenen Originale abzuschreiben; und es mag immerhin Erwähnung ver- dienen, dass die am Sonntage Nachmittags in der Certosa kopirte, Abends zu Pisa zur Post gegebene Urkunde am Dienstag Abend bereits zu Innsbruck ge- setzt, korrigirt und in den druckfertigen Bogen eingeschoben war.
Ist ausserhalb Italiens insbesondere das Staatsarchiv zu Wien stark vertreten, so trifft das zunächst das prachtvolle Munizipalregister von Asti, aus welchem ich bereits in Böhmer’s Acta eine grössere Zahl von Stücken zum Abdrucke brachte. Was sich für die Beziehungen zum Reiche findet, wird damit ziemlich erschöpfend veröffentlicht sein; für die Geschichte der Stadt selbst und ihrer Nachbarschaft bietet sich hier noch eine Fülle unbekannten Materials, das doch wohl nur in der ursprünglichen Heimath seine rechte Ver- werthung finden würde, so dass ein gelegentlicher Austausch gegen Sachen, die für das Wiener Archiv unmittelbaren Werth hätten, gewiss nur wünschens- werth wäre. Was sonst aus dem Wiener Archive, dann aus dem Statthalterei- archive zu Innsbruck veröffentlicht wird, stammt grossentheils aus dem Ar- chive des Fürstenthums Trient, welches leider ohne einen durchgreifenden Ge- sichtspunkt nach anscheinend ganz zufälligen Momenten in beide Archive ver- theilt ist. Was ich nicht selbst kopirte, verdanke ich meinem Freunde Prof. Durig, der ein Trienter Urkundenbuch und die bisher ganz unbeachteten
.
".
t "vw 1 4 i£ -- - . ul, '* 2 MESA A z . " Pr 1 » „a lf i. na . L4 -7 -k UU 2 > . f f£ 4 AI 43 | oq " f 1 Aj J s ak * - "ab e xt
XXII Vorwort.
Imbreviaturen der Notare Ubert und Jakob druckfertig hat, Arbeiten, welche insbesondere auch für rechtsgeschichtliche Zwecke von grösster Bedeutung sind.
Von den mehr als anderthalbhundert Urkunden, welche ich im vorigen Jahre zu Lucca, Pisa und Florenz abschrieb, sind hier nur einige wenige auf den letzten Bogen verwerthet, obwohl ein sehr grosser Theil derselben durch- aus in den Rahınen der Sammlung passen würde. Aber der Band war damals grossentheils schon gedruckt; und einen Nachtrag daraus zu bilden, hielt mich . ab einınal die Unbequemlichkeit eines solchen für die Benutzung, dann der Umstand, dass ich die Arbeiten auf italienischen Archiven noch weiter fortzu- setzen beabsichtige. Werde ich dabei zunüchst die Gegenstünde im Auge be- halten, mit denen ich mich in den Forschungen näher beschäftigte, so habe ich doch schon auf meiner letzten Reise die Gränze weiter gesteckt und über- haupt alle Urkunden beachtet, die mir von rechtsgeschichtlichem Interesse schienen, auch wo es Gebiete betraf, welche, wie insbesondere das des Privat- rechts, meine bisherigen Studien nicht näher berührten, Und in dieser Rich- tung bieten auch die am stärksten benutzten Archive durchweg noch reiche Ausbeute; wo nicht, wie das doch nur theilweise und nur für ältere Zeiten der Fall ist, der ganze Bestand zum Abdrucke gebracht wurde, haben sich die Herausgeber vorwiegend auf solche Stücke beschränkt, welche, wenn nicht für die allgemeine, doch für die äussere Ortsgeschichte von Bedeutung waren. Wie das bereits gesammelte und noch zu sammelnde Material dann später zu ver- werthen sein wird, mag noch dahingestellt bleiben. Wenn ich diesem Bande einen Sondertitel zufügte, so lag mir dabei allerdings der Gedanke nicht fern, nach einigen Jahren eine weitere, insbesondere auch das Privatrecht mehr be- rücksichtigende Folge von Urkunden zu veröffentlichen, falls ich auf günstige Aufnahme derselben hoffen darf.
Zog der Abschluss dieses Bandes sich länger hin, als ich erwartete, so lag der Grund im Register. Ich habe nie ein Register gefertigt, das mich so viel Zeit und Mühe gekostet und schliesslich doch so wenig befriedigt hätte. Von einem vollständigen Namenregister war zweifellos abzusehen bei einer Sammlung, deren Auswahl zum grossen Theil gar nicht nach dem individuell bestimmten Inhalte der Stücke getroffen war; wo in dieser Richtung insbe- sondere auch jeder nähere Örtliche Zusammenhang so sehr fehlt, würde der darauf zu verwendenden Mühe gewiss der Nutzen, der sich für diesen oder jenen Einzelzweck ergeben möchte, nicht entsprochen haben. Glaubte ich, eine Auswahl treffen zu müssen, so war für die Aushebung der zu verzeichnenden Personen zunächst massgebend, ob es sich bei ihnen um Stellungen handelte, bezüglich deren schon bei der Forschung möglichste Vollständigkeit der Reihe erstrebt war, oder doch um Personen, welche für die dort behandelten Gegen- stände von besonderer Bedeutung sind. Diese sind unter dem Personennamen aufgeführt, während dann bei Erwähnung des Amtes oder Amtssprengels dar- auf zurückverwiesen ist; auch die Geschlechtsnamen oder sonstige Nebenbe- zeichnungen nochmals besonders aufzuführen, schien unterbleiben zu dürfen, zumal, da ohnehin das Register zum Texte durchweg zur Aushülfe dienen kann; bei untergeordneten Reichsbeamten schien überhaupt die Erwähnung
Vorwort. X XIII
beim Amtssitze zu genügen, Um dann die Benutzung für Nebenzwecke zu fördern, wurden auch von solchen Personen, welche zum Inhalte der Forschun- gen in keiner nähern Beziehung stehen, die geistlichen Grossen einschliesslich der Bischöfe und Aebte, die weltlichen einschliesslich der Grafen nachgewiesen, aber nicht zum Personennamen, sondern zum bezüglichen Ortsnamen, Weiter hinab, insbesondere auch bezüglich der städtischen Behörden, schien es zu ge- nügen, bei den einzelnen Orten auf die Urkunden zu verweisen, in denen sich Personen dieser oder jener Stellung finden. Auch für die Auswahl weniger bedeutender Orte war insbesondere massgebend, ob sie zu den von mir be- handelten Gegenständen in nüherer Beziehung standen.
Wenn so für die auszuwühlenden Namen in erster Reihe das sachliche Interesse den Ausschlag gab, so war überhaupt mein nächstes Augenmerk die Anfertigung eines Register, welches alles verzeichnete, was für Reichsge- schichte und Rechtsgeschichte von sachlicher Bedeutung schien. Dabei war ich anfangs zweifelhaft, ob ich einer systematischen Anordnung, wie ich sie schon früher für solchen Zweck befürwortete (vgl. Böhmer Acta S. LV), oder der alphabetischen den Vorzug geben sollte. Ausschlaggebend für die letztere war mir insbesondere der nähere Anschluss an das Inhaltsverzeichniss des Textes, welches zweifellos alphabetisch zu ordnen war, da dort den Zwecken des systematischen Register ohnehin durch die in den einzelnen Bünden be- findlichen Uebersichten über den Gang der Forschung zum guten Theil genügt war. Dafür machten sich nun jetzt alle Schwierigkeiten. geltend, auf welche ich bei der früheren Besprechung des Gegenstandes bereits hinwies, Zweifel über die Auswahl des Stoffes, über die Wahl der Schlagworte, über die Ver- theilung des Stoffes unter dieselben, über die mit den Rücksichten auf Raum- ersparniss vereinbare Ausführlichkeit der Angaben Dazu kam noch ein be« sonderer Uebelstand. Wo Auswahl und Anordnung so wenig bestimmt vor« gezeichnet, so sehr durch das willkürliche Ermessen des Bearbeiters bedingt sind, wird sehr viel davon abhüngen, in wie weit sich dieser auf sein Gedücht- niss verlassen kann; das dann aber wieder davon, ob es ihm möglich ist, die Arbeit ohne Unterbrechung in einem Zuge durchzuführen. Musste ich sie oft durch Wochen und Monate liegen lassen, so wurden dadurch die ohnehin zu überwindenden Schwierigkeiten ausserordentlich gesteigert.
Mit dem Sachregister zugleich ein ausführlicheres Wortregister zu geben, lag anfangs nicht in meiner Absicht. Bei der ersten Ausarbeitung hatte ich mich damit begnügt, dem deutschen Schlagworte die lateinischen Ausdrücke der Urkunden ohne Sondernachweise zuzufügen, dann wohl auch solche von diesen, auf welche ich bereits bei den Untersuchungen grósseres Gewicht ge- legt hatte oder die mir besonders beachtenswerth schienen, als selbststándige Schlagworte einzureihen. Aber eben dieses Vorgehen überzeugte mich doch mehr und mehr, wie nützlich ein ausgedehnteres Wortverzeichniss sein dürfte. Dabei hatte ich keineswegs nur die ungewóhnlicheren oder unverstündlichern Ausdrücke im Auge; diese habe ich überhaupt nicht vollstándig beachtet, nur die sonst eingehaltenen Grünzen bei ihnen etwas weiter gezogen. Es schien sich mir vielmehr darum zu handeln, eine Beherrschung des gesammten, für
XXIV Vorwort.
rechtsgeschichtliche Zwecke in Betracht kommenden Sprachgebrauchs der Ur- kunden zu ermöglichen. Oft genug habe ich bei eigenen Arbeiten erfahren, wie viel davon abhängt, von einzelnen, oft an und für sich gar nicht unge- wöhnlichen Worten oder Wendungen nachweisen zu können, ob sie in einer bestimmten Zeit, an,einem Orte, in gewisser Beziehung gebraucht wurden oder nicht; wie leicht sich da aber das blosse Gedächtniss selbst bei andauernder Beschäftigung mit einem bestimmten Urkundenkreise täuscht, wie mühsam und zeitraubend es ist, dann nur des einen Ausdruckes wegen bezügliche Ur- kundenwerke durchzusehen. Gerade für Italien aber konnte solche Bearbeitung
eines Vorrathes, der zeitlich, örtlich und sachlich so weit Auseinanderliegendes
umfasst, besonders lohnend scheinen. Denn einerseits war dort der urkund- liche Sprachgebrauch schon wegen der überwiegenden Benutzung von Formu- laren ein sehr feststehender, andererseits aber doch wieder nach den örtlichen Rechtskreisen scharf geschiedener, während sich dann mit der Wiederaufnahme der wissenschaftlichen Beschäftigung mit den römischen Rechtsquellen eine durchgreifende Aenderung vollzieht. Nur das konnte es fraglich machen, ob der Nutzen einer solchen Bearbeitung der aufzuwendenden Mühe entsprechen dürfte, dass iu dem bearbeiteten Vorrathe eben wegen seiner Mannichfaltig- keit doch die einzelnen Gruppen zu wenig zahlreich vertreten sind, als dass ihr bezüglicher Sprachgebrauch hier auch nur in annähernder Vollständigkeit vorläge. Aber ich glaubte mich durch dieses Bedenken nicht abhalten lassen zu sollen; in gar vielen Fällen wird doch schon das hier Gebotene ausreichen, um sich zu vergewissern, ob ein Ausdruck etwa nur in lombardischen, oder auch in romagnolischen Urkunden vorkommt, oder ob sein Gebrauch etwa erst auf den engern Wiederanschluss an die altrömische Rechtssprache zurückzu- führen; noch häufiger wird wenigstens ein vorläufiger Halt geboten sein, der eingehendere bezügliche Untersuchungen sehr erleichtern kann.
So entschloss ich mich, als das Register bereits druckfertig vorlag, für jenen Zweck nochmals den ganzen Vorrath durchzugehen, dabei nur das län- gere Stück Nr. 80 von vornherein ausschliessend, da dessen Einbeziehung aus nächstliegenden Gründen unzweckmässig scheinen musste. Bei der nóthigen Auswahl war dann freilich fast alles auf persónliches Ermessen gestellt, welches, wenn es auch durch langjährige Beschäftigung mit italienischen Urkunden un- terstützt wurde, schwerlich überall die geeignetste Grünze getroffen haben wird. War ich im allgemeinen geneigt, diese möglichst weit zu ziehen, da sich ja kaum voraus bestimmen lässt, für welche besondere Zwecke ein Ausdruck von Gewicht werden kann, wird es leicht scheinen kónnen, dass ich manches Ueberflüssige aufgenommen, so mag auch wieder mancher Ausdruck unberück- sichtigt geblieben sein, der Beachtung verdient hátte. Die Schwierigkeiten sind da ungleich grösser, als wenn es sich nur um das Aushebeu ungewöhn- licher Ausdrücke handelt. Nicht blos wegen der Auswahl, Hatte es keinen Zweck, jedes Vorkommen auch häufiger gebrauchter Worte anzuführen, so war vorzüglich auf die ersten Erwähnungen zu achten. Nicht selten aber über- zeugte ich mich erst im weitern Verlaufe der Arbeit, dass die Aufnahme eines Ausdruckes zweckmässig sei; ich durfte mich dann oft die Mühe nicht ver-
-
pee
driessen lassen, des einen Ausdruckes wegen ganze Reihen von Urkunden
nochmals durchzugehen. Das mag dann hie und da auch Ungenauigkeiten ver-
anlasst haben, Wo nicht gerade auf die frühesten Erw&hnungen Gewicht zu
legen war, habe ich mich wohl mit der Andeutung begnügt, dass der Ausdruck
auch sonst noch vorkomme. Bei Ausdrücken, welche später aus dem Gebrauche
verschwinden, wurden neben den frühesten wohl auch die spätesten Erwäh-
nungen hervorgehoben; doch würde das, auch abgesehen von den eigenthüm-
lichen Schwierigkeiten der Durchführung, in den meisten Fällen, wo nicht
überhaupt jedes Vorkommen verzeichnet ist, keinen genügenden Zweck ge- habt haben.
Habe ich mich früher, allerdings unter wesentlich anderen Voraussetz- ungen gegen die Verbindung von Sach- und Wortregister ausgesprochen (vgl. Böhmer Acta S. LV), so war mir hier die Zweckmässigkeit derselben zweifel- los; die Fälle, wo ein und derselbe Nachweis dem sachlichen und dem sprach- lichen Zwecke zugleich genügt, sind so überaus zahlreich, dass eine Trennung | sich gewiss nicht gerechtfertigt haben würde, nachdem ich mich auch beim |
.Sachlichen für alphabetische Ordnung entschieden hatte. Nur glaube ich auch bei solcher Verbindung an der früher begründeten Ansicht festhalten zu dürfen, dass wenigstens da, wo es sich um einen Vorrath aus so verschiedener Zeit, aus so verschiedenen órtlichen Kreisen handelt, die Ausdrücke der Urkunden selbst im allgemeinen zu Schlagworten auch für das Sachliche nicht geeignet, dieselben vielmehr, wo nicht besondere Gründe ein anderes Vorgehen befür- worten, frei der Sprache zu entnehmen sind, in welcher das Register überhaupt zu fertigen ist; also hier der deutschen. Wie dann ein solches beide Zwecke gleichzeitig berücksichtigendes Verzeichniss zweckmässig und gleichfórmig zu gestalten würe, darüber würde ich trotz mancher Schwierigkeiten kaum im Unklaren sein, wenn ich ein solches Register nochmals zu arbeiten hätte, Hier darauf n&her einzugehen muss mich schon der Umstand abhalten, dass man nur zu schnell finden würde, wie wenig ich selbst die von mir zu befürworten- den Regeln streng eingehalten habe. Ist meine Anordnung vielfach eine will- kürliche und regellose, so wird mich die besondere Sachlage auf Entschuldi- gung rechnen lassen dürfen. Das anfangs vorzugsweise nur das Sachliche, aber wenigstens nebenbei und im Anschlusse an jenes auch schon das Sprach- liche berücksichtigende Register war druckfertig, als ich mich nachtrüglich zu weitergehender Beachtung des letzteren entschloss. Das Ganze nun nochmals im Interesse der Gleichmássigkeit umzuarbeiten, hütte, ohne voraussichtlich die Brauchbarkeit wesentlich zu erhóhen, einen Aufwand von Zeit erfordert, zu dem ich mich um so weniger noch entschliessen mochte, als das Register mich ohnehin bereits lánger in Anspruch genommen hatte, als die Ueberar- beitung der Urkundenvorrathes selbst. Dann aber blieb mir nichts übrig, als die sprachlichen Nachträge in das fertige Register einzuschieben, wie es eben statthaft war. Dabei waren natürlich auch manche Aenderungen am bisheri- gen Bestande nicht zu vermeiden. Suchte ich diesen aber doch möglichst zu belassen, so war dafür keineswegs nur die Rücksicht auf Ersparung von Zeit und Mühe massgebend, sondern insbesondere auch die Erfahrung, wie bedenklich
*
Vorwort. XXV
XXVI Vorwort.
es ist, an einem Register zu ündern, dessen Artikel durch Verweisungen zu einander in Beziehung stehen, so dass jede Aenderung eine Reihe anderer nóthig macht, von denen dann nur zu leicht einzelne übersehen werden. Dar- unter musste freilich die Gleichfórmigkeit der Arbeit sehr leiden, was dann auf die Bequemlichkeit der Benutzung zurückwirkt; aber wenigstens dürfte durchweg geuügend ermöglicht sein, das Gesuchte schliesslich zu finden, wenn man es auch zunächst an anderen Orten erwartet hätte, Manche Ungleich- förmigkeit war dann auch wohl eine absichtliche; findet sich in sonst entspre- chenden Füllen bald Verweisung, bald Wiederholung der schon anderweitig gegebenen Belege, so war da der Gesichtspunkt massgebend, dass diese viel- fach den geringeren Raum beanspruchte oder nach Lage des Einzelfalls durch die Verweisung nicht gleich genau zu ersetzen war.
Von allen Zeitangaben glaubte ich im Register absehen zu können, da dieselben bei streng chronologischer Ordnung der Urkunden sich wenigstens oberflächlich ohnehin aus den Nummern ergeben; um die Benutzung in dieser Richtung zu erleichtern, begnügte ich mich, in der Seitenüberschrift zu einer Reihe von Jahreszahlen die auf dieselben treffenden oder ihnen náchstfolgen- den Nummern zu verzeichnen,
Ist dem alphabetischen Register noch eine Uebersicht nach dem órt- lichen Zusammenhange zugefügt, so versuchte ich dasselbe schon in den Acta Böhmer’s und habe mich dort S. LVII näher darüber autgesprochen. Die Schwierigkeiten waren hier allerdings noch grösser, als dort, wo die Haupt- masse der Urkunden durch die einheitliche Ausstellung von vornherein in en- gerem Zusammenhange stand; manche Einreihung war weniger nach folge- richtig eingehaltener Regel, als nach der sich dieser nicht fügenden Sachlage des Einzelfalles zu treffen.
Innsbruck 1874 Februar 20.
URKUNDEN
ZUR
REICHS- UND RECHTSGESCHICHTE
ITALIENS.
1. Im Gerichte des Herzogs von Spoleto wird wegen misslungener Beweis- führung des klagenden Bischofs von Rieti von Vorsitzer und Beisitzern zu Gunsten des beklagten Klostere Farfa geurtheili. Spoleto 776 Dec.
In nomine domini dei salvatoris nostri Iesu Christi. Dum nos Ideprandus gloriosus dux ducatus Spoletani resedissemus Spoleti in palatio, et adesset nobiscum Adeodatus episcopus, Gualtarius episcopus de Firmo, Valdepertus episcopus Balbensis, Auderisius episcopus Esculanus, Rimo castaldius Reati- nus, Lupo comes de Firmo, Maiorianus castaldius de Furcone, Lupo comes de Esculo, Anscausus castaldius de Balba, Halo comes, Gumpertus, Nardo seu Campo castaldii sive Citherius iudices nostri, —— tunc in nostram presentiam venerunt venerabilis Sinualdus episcopus Reatine civitatis una cum sacerdoti- bus ipsius civitatis, idest Halone vicedomino, Iohanne, Acherisio, Lupone, Candido, Septintino presbyteris, habentes altercationem cum viro venerabili Probato abbate cenobii sancte dei genitricis Marie et suis monachis. At ubi proponebant Sinualdus episcopus vel eius sacerdotes: ‚Quia casalis, qui nun- cupatur Balberianus, fuit cuiusdam Liutperti; et filius eius nomine Lupo optulit ipsum casalem in die transitus sui in ecclesia nostra b. Iacinthi; modo vero ipse casalis apprehensus est per istum Probatum abbatem in monasterio s. Marie; pro quo, nescimus.‘ At contra respondebat Probatus abbas cum suis monachis: ,Casalis iste, quem tu dicis, nihil pertinet tibi, nec potuit ipsum dare Lupo in ecclesia vestra b. Iacinthi; sed ipsum casalem pater ipsius Luponis Liutpertus sibi apprehendit de publico, idest de curte Germaniciana, dum ibi- dem per multos annos actor fuisset. Nos vero preceptum d. Haistulfi regis pre manibus tenemus, sicut ipse rex suo tempore ipsam curteuu Germanicianam cum hominibus, casalibus et pertinentiis suis concessit in ınonasterio nostro s. Marie; et dum anno preterito in presentia ipsius d. Hildebrandi ducis Agio
' electus cum Iohanne vicedomino et suis sacerdotibus nobiscum de causa ista
altercarentur in tua, Hildeprande, presentia, recordari potes, qualiter inter nos iudicaret, ut ostenderet pars ecclesie Reatine, hoc est ipse Agio cum suis sa- cerdotibus, guadiam dedit, ut si non esset in constituto parati aut cum testibus suis, qui scirent, qualiter illi Propalatus donatus fuisset, aut preceptum osten- derent, amitteret nobis ipsas causas.* Quod nos prefatus dux recordatus su- mus omnia, sicut abbas dixit; et cum minime per tria constituta fuissent parati, ipse electus cum suis sacerdotibus nobis mandavit, quod nec testes haberet, neque preceptum, quod ostenderet. Iteratim quidem et modo. Iterum respon- debat Sinualdus episcopus cum Halone vicedomino et cum suprascriptis sacer- dotibus: ,Quanquam Agio electus minime consignare potuisset, ut dicitis, nos sic possumus consignare, quomodo a multo tempore Liutpertus ipsum casalem Fieker Forschungen. IV. 1
9 T76 Dec.
pir: donum habnz eset, éumque ‚Propalatus possedisset, et sicut guadiam itera- tim in , presentià vestta modo in Reate constitutum posuimus, habentes testi-
7" fnenia;. aur setunt, :quomodo Liutpertus i ipsum casalem Propalato donatum ha-
buisset, quia preceptum exinde minime habemus, sed consignamus, sicut a multo tempore possessum est per ipsum; et in illis diebus castaldii, qui erant, potestatem habebant casalem donandi ex dono suo sine duce.* Át ubi in no- strum quorum supra adducti sunt presentiam ipsi testes, Sintarius gastaldius, fratres ipsius Sinualdi et Lupo comes de Firmo, et dum a nobis fuissent in- quisiti, quid exinde scirent, ipsi nobis dixerunt: ,Deus testis est, quia nullo modo aliquid de causa ista scimus.* Post hec vero dum minime alios testes invenire potuissent, tunc professi sunt supradicti sacerdotes, quia minime alios testes haberent. Tunc nos gloriosus dux inquisivimus ss. episcopum et gastal- dios nostros iam prenominatos, si talis ante tempora ipsa fuisset consuetudo, ut haberent licentiam iudices, ducatus istius absque duce unicuique homini do- nandi casalem in integrum. At illi unanimiter dixerunt: ‚Quia non; excepto in modico terrulam aut casellam absque herede; nam medium aut integrum ca- salem non sine palatio.‘ Dum hec omnia suprascripta a nobis duce, episcopis et gastaldiis ss. taliter fuissent inquisita, iustam nobis omnibus esse comparuit pro eo, quod pars Sinualdi episcopi vel eius suprascripte civitatis Reatine sa- cerdotes nec preceptum nec testes habuissent, quos ostenderent, et pars mona- sterii s. Marie vel abbas, qualiter ipsam curtem Germanicianam cum omnibus suis pertinentiis per ipsius regis concessum et in eius precepto continebatur, quod statim ante nos relegi fecimus, haberent et possiderent prenominatum ca- salem Balberianum, sicut ad eandem curtem pertinet in integrum; et pars Si- nualdi episcopi vel eius sacerdotes de hac causa sibi essent contenti. Et finitum est. Unde pro amputanda intentione omnium huius notitiam iudicatus eX iussione supradicte potestatis et ex dicto Dagarini gastaldii scripsi ego Audui- nus notarius, mense decembris, per indictionem xv. + Ego in dei nomine Hildeprandus gloriosus dux in hoc iudicatum manu mea subscripsi.
Nach dem Drucke: Fatteschi Memorie dei duchi di Spoleto 277 ex Reg. Farfensi n. 110, verglichen mit dem Drucke: Galletti Gabio 92 aus derselben Quelle. — Vgl. S 431 n. 3; 517.
9. Auf vor dem Könige Karl erhobene Klage und in dessen Auftrage wird im Gerichte des Herzogs von Spoleto von diesem und seinen Judices wegen mangelnden Beweises des Klägers zu Gunsten der Abtei Farfa bezüglich eines derselben vom Herzoge geschenkten Klosters geurtheilt. | Spoleto 781 Juli.
In dei omnipotentis nomine. Dum d. noster Karolus excellentissimus rex Francorum atque Langobardorum a liminibus beatorum apostolorum Petri et Pauli reverteretur et a Roma, et coniuuxisset ad Vadum Medianum finibus Florentinis, et d. Hildeprandus gloriosus dux ibi in eius servitio cum eo ad- esset, querelatus est Paulus fil. Pandonis de Reate ipsi d. regi de monasterio s. Angeli, quod situm est prope civitatem Reatinam, dicens, quod de suis pa- rentibus fuisset, et ostendebat regale praeceptum emissum a d. Liutprando rege, qui confirmaverat de substantia cuiusdam Guttae amitae eorum. ,Et ecce dux noster contra legem nobis tulit ipsum monasterium et donavit illud Guig- perto episcopo.* Ad haec statim dux inquisitus ab ipso praecelso d. rege, quo- modo causa ipsa facta fuisset, ille respondit: ,Monasterium illud, unde dicitis, a palatii potestate illud inveni et ego ipsum donavi Guigperto episcopo; iterum et confirmavi in monasterio sanctae dei genitricis in Acutiano et per vestrae
781 Juli. 3
praecelsae potestatis praeceptum inibi confirmatum est.‘ Et ipse d. rex prae- cepit, ut dum reverteretur Spoletum cum suis iudicibus diligenter causam ipsam inquireret et finiret. (ui dum reversus fuisset, convocatis episcopis vel iudicibus, idest Adeodato et alio Adeodato, Arnefrido, Petro, Iustulfo et Sinualdo venerabilibus episcopis, de iudicibus quidem idest Sintaro, Maioriano, Gumperto, Hilpidio, Halone, Lupone, Herfemaro, Baruso seu Unifrido castal- diis et comitibus vel aliis pluribus circumstantibus, et dum in nostram prae- sentiam venisset Pando cum filiis et consortibus suis, ostendit ipsum regale praeceptum. Quod dum relectum fuisset, continebat, qualiter substantia cuius- dam Gutte confirmaverit in eis. Nam nequaquam continebat de monasterio s. Angeli. Tunc inquisivit praefatus dux cum episcopis vel iudicibus ss. dicens: Quomodo non ostenditis praeceptum istud, quando de ipso monasterio vobis- cum agebat Teuto episcopus frater vester, quaudo illud ad partem palatii de- fensabat et in praesentia Teudicii ducis vobiscum exinde habebat iudicium ?' Respondit Pando cum filiis et cum consortibus suis: ,Quia illo tempore prae- ceptum istud non habebamus, sed postea illud invenirzus.* At contra respon- debat pars monasterii, idest Ragambaldus abbas cum suis monachis: ,Mona- sterium istud, unde agitur, iam diebus Teudicii ducis, ut dicitis, ad partem palatii per sacramentum firmatum est ipsum monasterium s. Angeli per Pro- batum fratrem vestrum et Martinianum sculdhorem et Goderisium de sub muro, et iudicatum exinde factum est per iussionem Theodici ducis per manum Dagarini castaldii et referendarii.' Et cum interogassemus ipsum Pandonem et filios et consortes eius, idest Agionem presbiterum et Ursum, ut ostenderet nobis ipsum iudicatum. At illi dixerunt: ,Eo quod Teuto episcopus ad diem transitus sui cum venisset, convocavit nos ad se et dedit nobis ipsum iudica- tum, et nos a praesenti illud in ignem combussimus.* Ad haec interrogati sunt a nobis et suprascriptis iudicibus et episcopis, quid continebatur in ipso iudi- cato. Respondit Pando: ,Si nobis contrarium non fuisset, nos eum minime in- cendissemus.‘ Agio presbiter dixit: ,Quia illud relegi, sed non recordor, si ad palatium aut ad ecclesiam factum fuisset ipsum iudicatum.* Ursus dixit: ,Quia me astante ipsum iudicatum in igne combustum est; nam ad cuius partem factum est, nescio.' Post haec praenominatus dux inquisivit Dagarinum ca- staldium, si illud iudicatum ipse scripsisset, vel quae pars causam ipsam vi- cisset. At ille nobis dixit: ,Quia interfui in ipso iudicio, quando Teudicius dux causam ipsam iudicavit; et ad partem palatii victum est; et exinde sacramenta deducta sunt; et ipsum iudicatum manibus meis scripsi.‘ Et nos ss. iudices in- terrogavimus Pandonem, si verum esset. Quod et ipse Pando sic attestatus est et dixit: ‚Omnia ista sic sunt vera, sicut iste Dagarinus castaldius dixit; et sacramenta exinde facta sunt et iudicatum ipsum nos combussimus; vos modo iudicate, qualiter vobis placuerit, quia amodo veritatem dico, quia ipsum iudicatum sic continuit, qualiter ad partem palatii causa ipsa per sacramenta victa est, et per hoc illud in igne combussimus.‘ Iterum interrogati sunt a nobis, si alia munimina haberent exinde, ostenderent. Et negaverunt in nostra praesentia: ,Quia amplius exinde nulla munimina habemus.‘ Dum haec omnia taliter agerentur in nostra praesentia, qualiter plus rectum nobis vel nostris episcopis seu iudicibus comparuit esse et decrevimus, ut ipse Pando cum suis consortibus guadiam daret Dagarino castaldio ad partem palatii nostri, ut componeret, iuxta quod edicti continet pagina de ipso iudicato incenso et ep- sentato. Etexiit fideiussor Hildericus sculd. Et pars praedicti abbatis haberet et possideret iam nominatam ecclesiam s. Angeli cum omni integritate sibi 1*
4 781 Juli.
pertinente, sicuti pro palatio habuit concessum; et pars Pandonis cum con- sortibus suis de hac causa sibi esset contenta. Et finitum est. ^ Unde pro amputanda intentione unam notitiam brevis iudicati ex iussione ss. potestatis et ex dicto Dagarini castaldii scripsi ego Totemannus notarius in mense iulii, per indictionem iv. — t Ego Hildeprandus gloriosus dux in hoc iudicato ma- nus mea. 7 Ego Adeodatus indignus episcopus m. m. + Ego Senoaldus episcopus m. m. + Ego Adeodatus episcopus m. m. scripsi. + Ego Iustol- phus episcopus m. m. + EgoSintarius castaldius m. m. s. + Ego Halo vir magnificus comes m. m. 1 Ego Herfemarius castaldius m. m.
Nach dem Drucke: Galletti Memorie di tre chiese di Rieti 39 ex Reg. Farfensi n. 149. — Vgl. $ 431 n. 5; 517; 536 n. 8.
9. Im Gerichte des Bischofs von Pisa werden unter Vorsitz und auf Ur- theil dreier Locopositi oder Skabinen Genannte nach Vernehmung der . Zeugen und nach schliesslichem Geständnisse der Kirche von Pisa als Unfreie zugesprochen. Pisa 796 Juni 5.
In Christi nomine. Regnante piissimo domno nostro Carulo, viro excel- lente, rege Francorum et Langubardorum hac patricius Romanorum, quod Langubardia cepi anno vigesimo secundo, et domno nostro Pippino rege Lan- gubardorum, filio eius, anno regni eius sextodecimo, quinto die intrante mense iunio, indictione quarta. In dei nomine. Dum resedisse Rheginardus [in dei] nomine vocatus episcopus sancte ecclesie Pisane civitatis, et nos insimul Petrus diaconus, Fiducia clericus loci posite suprascripte ecclesie huius Pisaue civitatis, atque et Dondo idem scabino de Pisa, ubi aderant nobiscum Thomas diaconus, Otus presbiter, Chunifrid presbiter, Roschisi presbiter, Iohannis clericus, Hildibertus subdiaconus, Grimpo clericus, Sanitas notarius, Sachipertu clericus, Petro clericus, Baucherat vassus domni regi, Willardo gast[aldio], Istabili, Manepas, Gumpertus filius quondam Ursi, Teodingo, Pertualdo, Amulo, Allo, Gumprando et Walprando germanis, Grauso clericus, Suliprando, Nan- difrid, Lautpertu, et alios plures, — venerant ibi ante nos Arnulfus vicedomi- nus, nec non et Sotprandulu, Aspertulu clericus et Perticausulu germanas personas, altergationem habentes. Dicebat Arnulfus vicedominus contra iam nominatos Sotprandulo, Aspertulu clerico et Perticausulu: ,Pro quas re per- sonas vestra$ queritis subtrahere de servitio sancte Marie? quia quidem Ans- causulu genitor vestrorum servo fuit sancte Marie domoi episcopalis civitatis Pisana.' Hac contra respondebat soprascripti Sotprandulus, Aspertulus cleri- cus et Perticausulu: ,Non faciat deus, quod genitor noster servus fuisset sancte Marie, nec nos de personas nostras servi esse devemus, nisi tantum de ipsa casa sancte Marie hic fecimus servitio pro liveris homenis.' Tunc qui supra Petrus diaconus, Fiducia clericus, seo Dondo scabini, partractantis nos una cum suprascripti auditores, iudicabimus, et wadiam dare fecimus Arnulfus vicedomipi consignare per testimonia, qualiter Ascausulu, pater Sotpranduli, Alpertuli clerici et Perticausuli, servus fuisset sancte Marie, et ante nos eorum fideinssore posuet. Et dum praefatus Arnulfus ivi presentem testimonia ante nos presentasset, et nos eos singulatim et diligenter sub dei timore inquisivi- mus. In primis Tiontii dixit: ‚I scio, Ascausulu pater istorum Sotpranduli, Alpertuli clerici et Perticausuli infra trigintas annos esset servus sancte Ma- riae; et quando Rincualdo battedit ipsum Anscausulu, ad parte sancte Mariae pro servo composuet.‘ Gumprando filius quondam Gausperti similiter dixit. Aurulus germanus eius similiter dixit. Audilasci presbitero dixit: ,Scio Sicualdo
= x
ERU
796 Juni 5. 5
presbitero esse vicedomoi sancte Mariae, et prindere Áscausulu, pater istorum Sotpranduli, Aspertuli clerici et Perticausuli, et batebant eum pro servo; et infra trigintas annos servo fuit sancte Marie de persona sua.* Pos testimonium vero redduto ipse testimonia unusquisque ipsorum germanis per dei evangelia iuratus dixerunt ante nos: ,Sicut testimonium rededimus, sic fuit certa veri- tate. Et insuper Arnulfus vicedomoi ante nos omnes Sotpranduli, Aspertuli clerici et Perticausuli iuratus dixit per sanctam dei evangelia: ,Sicut testimo- nias istas ad parte sancte Mariae testimonia reddiderunt, sic fuit certa veri- tate.* Post ec interrogabimus nos Petrus diaconus, Fiducia clericus, et Dondo scabini iam dictos Sotprandulo, Aspertulu clericus et Perticausulu, ut si po- terit aduniare livertate sua, aut per cartulam, aut per testimonia, vel posses- sionem iuxta lege. Quidem ipsi dixerunt, quod sua livertate adprovare poterit. Et taliter ipsi Arnulfi de consignationem wadiam dare fecimus. Tunc ibi pre- sentem Sotprandulo, Áspertulo clerico et Perticausulo post wadiam data ma- nifestaberunt in iudicio ante nos omnes, quia neque per testimonia, neque per cartulam, nec per possessionem iuxta lege, nulla consignationem, sicut wadiam dedimus de persone nostre, qualiter liveri fuissemus, facere non potemus, nec livertate nostra aduniare non potemus, quia servi sumus de persone nostre sancte Marie domus episcopalis Pisane civitatis. Unde nos qui supra Petrus diaconus, Fiducia clericus, et Dondo iscabini iudicati sumus, sicut Arnulfu vice- domoi per testimonia consignabit, et per sagramentum firmaverunt; et secun- dum ipsorum manifestationem iudicabimus, ut Sotprandulo, Áspertulu clericus et Perticausulu omni tempore deservire in casa sanctae Mariae de personas sua pro servi omnibus diebus vite sue. Et fenita ist inter eis causatio. Et hanc notitia iudicati Istaipertu notario scrivere ammonuemus. Actum Pisas per inditionem suprascriptam. Feliciter. + Ego Petrus diaconus in unc iudi- catu ad nos factu manus mea subscripsi. + Ego Fiducia clericus in hoc iu- dicato ad nos factus manus mea subscripsi. Signum + manus Dondi locissi, qui hune notitia iudicati pariter fieri ammonuet. + Ego Thomas diaconus in oc iudicio interfui, + Ego Otus presbiter in ohc iudicio interfui. + Ego Cunifridi presbiter in hoc iudicio interfui. Fr Ego Roschisi presbiter in hoc iudicio interfui. + Ego Iohannes clericus filius Alperti in oc iudicium interfui. T Ego Sanitas notarius in hoc iudicio interfui et manu mea subscripsi. — 4 Ego Nonpertu subdiaconus in hoc iudicio interfui. + Ego Grimpo clericus in hoc iudiciu interfui. + Ego Rachipertus clericus in unc iudici interfuit. + Sig- num manus Gumperti filio quondam Ursi in hoc iudicio interfuit. + Ego Teu- diritus in hoc iudicio interfui; + Signum manus Amuli filio quondam Per- tuinghi in hoc iudicio interfui. Signum + manus Alli filio Alduli in hoc iudicio interfuit. + Ego Grausus clericus filio Dondi in oc iudicio interfuit. + Petrus clericus filio quondam Fausrighi in oc indicio interfuit. + Ego Suilprando filio quondam Tiusulli in oc iudiciu interfui. Signum + Udalprandi filio quon- dam Auruli in oc iudicio interfui. ^ Ego Staipertu notarius post rovoratam supplevi.
Nach dem Drucke: Brunetti Codice diplomatico Toscano 2, 308. — Vgl. $ 525 n. 4.
4. In Gegenwart König Pipins und unter Vorsitz des Pfalzgrafen wird auf Klage des Abtes von Farfa und nach Vorlegung der Beweisurkunde der Beklagte zur Reinvestitur verurtheilt. Im Gebiete von Spoleto 800 Aug.
Dum in dei nomine coniunxisset Pipinus magnus rex cancellos in finibus _ Spoletanis, et resedissem ego Bebroardus comes palatii in iudicio, residentibus
6 800 Aug.
ibi Adelmo episcopo, qui nobiscum aderat, Radoino et Gaiderisio scavinisio de Placentia et Leone vasso d. regis ad singulorum hominum causas audien- dum vel deliberandum. Ibique veniens in nostram presentiam Mauroaldus abbas monasterii s. Marie siti Sabinis una cum Scaptolfo advocato suo, qui causam monasterii eius peragebat, nec non ex alia parte Liutprandus pres- biter altereationem habentes inter se. Et dicebat ipse Mauroaldus abbas una cum predicto Scaptolfo advocato suo: ,Quia tu Liutprandus presbiter contra legem habes res illas in loco Pompiniano pro eo, quod b. m. Pergo genitor tuus ipsas res per cartam donationis donavit ante omnem portionem cuidam Pertoni germano tuo iuxta legem pro eius fidele servitio, et postea Pergulfus nepos tuus filius ipsius Pertonis cum omnibus rebus suis, que ei a genitore suo convenerant, in praedictum monasterium nostrum introivit sub sancta re- gula regulariter vivendum; et ecce quidem ipsam cartam donationis pre ına- nibus habemus.* Tunc nos ss. audientes fecimus nobis relegi ipsam cartam donationis, quam ipse abbas ostenderat; ubi omnia sic continebantur, sicut ipse asserebat; et erat carta ipsa emissa tempore domnorum nostrorum Karoli et Pipini regum in Hitalia anno xx. et xiii, mense maii, per indictionem i. Et post cartam ipsam relectam, tunc nos ss. audientes interrogavimus ipsum Liut- prandum presbyterum, si aliquid contenderet contra ipsam cartam ad partem monasterii. Qui nos affatus est et dixit, quod nihil contra ipsam cartam con- tendere potuisset, nec voluisset, nisi sicut genitor elus eam fecerat, sic per- maneret. Et dum ipse talia dixisset, paruit nobis esse rectum et ita iudicavi- mus, ut ipse Liutprandus presbiter de ipsis rebus Scaptulfum advocatum ad partem monasterii revestisset. Quod ita factum est. Et finita est causá. Unde qualiter acta et finita est, presentem notitiam Gisonem notarium facere ad- monuimus. Et ego quidem Giso notarius ex ipsorum dictato scripsi, anno domnorum nostrorum Karoli et Pipini regum xxvii. et xxi., mense augusti, indictione viii._ + In dei nomine ego Adelmus episcopus his actis interfui. Signum + manus ss. Bebroardi comitis palatii qui interfuit. —-4 Ego Radoinus vicecomes interfui. + Ego Gaiderius interfui. + Leo bassus d. regis con- cordans scripsi.
Nach dem Drucke: Galletti Gabio 60 ex Reg. Farfensi n. 177. — Vgl S 533 n. 10; 536 n. 9; 537.
5. Im Gerichte des Pfalzgrafen wird auf Klage des Abtes von Farfa und auf Grund eines früheren Urtheiles des Pabstes der Beklagte zur Rein-
vestitur und zum Ersatze der Früchte verurtheilt. Im Gebiete von Spoleto 800 Aug.
Dum in dei nomine resedissem ego Bebroardus comes palacii in cancellis finibus Spoleti ad singulorum hominum causas audiendum vel deliberandum, et adessent nobiscum Rodoinus, Gaiderisius scabinisius de Placentia et Leo bassus d.regis, Alparius de Spcleto, Opteramus et Leo scabina de Reate. Ibique venit ante nos Mauroaldus abbas monasterii sanctae Mariae, quod situm est Sabinis, una cutn Scaptulfo advocato suo, et ex alia parte Agerisius alter- cationem habentes inter se. Dicebat ipse Scaptulfus: ,Quia tu Agerisius contra legem et malo ordine contra auctoritatem introisti et possedisti res monasterii, quae fuerunt cuiusdam Bertoni et istius Perculfi filii eius monachi nostri, in loco qui dicitar Pompinianus, vel portionem de ecclesia s. Petri, seu et casam intro civitatem Reatinam.* Ad haec respondebat iamdictus Agerisius: ‚Non faciat deus, quod ego contra legem in res ipsas introissem, quia iste Perculfus,
I
800 Aug. 1
quem vos monachum vestrum esse dicitis, mulieri meae germanae suae de ipsis rebus cartam emisit; et ecce cartam ipsam prae manibus habeo.‘ Tunc nostri suprascripti auditores fecimus nobis rclegi cartam ipsam, ubi sic conti- nebatur, sicut ipse asserebat. At contra respondebat ipse Scaptolfus: ,Carta ista, quam ostenditis, nihil parti monasterii impedit pro eo, quod genitor istius Perculfi nomine Berto ipsum Perculfum in manus germani sui Liutprandi pres- biteri tradidit, ut ipse eum in monasterio sanctae dei genitricis Mariae situm Sabinis sub sancta regula cum omnibus rebus suis tradidisset; quod ita factum est. Et iterum ipse Perculfus iunctis manibus d. Mauroaldi abbatis vel in ipso monasterio sub sancta regula vivendo cum omnibus rebus suis se contradidit iuxta institutionem genitoris sui Bertonis, et tu Agerisius postea de ipso mo- nasterio iam dictum Perculfum effugasti, et istam cartulam manibus suis scripsit et in coniuge tua emittere fecisti. Et iam tecum pariter cum ipso Pereulfo, euius tutor eras, in praesentiam Guinichisii ducis seu Senoaldi episcopi de Balba et Adelperti gastaldii de Balba atque.Romualdi gastaldii de Marsis nec non et Opterani de Reate de hac causa testimonia dedimus, qualiter ad partem monasterii ipse Perculfus traditus et oblatus fuisset cum omnibus rebus suis. Tunc ipse Guinichisius dux direxit ambas partes Romam in praesentiam d. Leonis papae una cum misso tuo Opteramo de Reate vel indiculo scripto, quomodo ipsa inquisitio vel testium testificatio sit, ut ipse de hac causa secun- dum deum terminum imponeret et inter nos deliberaret. Sed cum omnia et ipsa inquisitio per missum vel indiculum nuntiata fuisset, et ambae partes in illius praesentiam venissemus, sic ille ipse papa iudicavit, ut ipse Perculfus una cum omnibus rebus suis secundum institutionem genitoris sui Bertonis vel suam traditionem in ipso monasterio secundum regulam deservire deberet; et cui- cumque ipse Perculfus monachus aliquod munimen emisit, sit irritum. Et ad partem monasterii suum iudicatum emisit; et ecce ipsum iudicatum prae ma- nibus habeo.* Tunc nos qui supra auditores fecimus nobis relegi ipsum iudi- catum, ubi sic continebatur, qualiter ipse Scaptolfus advocatus praescripti monasterii nobis asseruit. Deinde interrogavimus Opteramum, qui fuit missus Guinichisii, si ipse Ageristus fuisset in praesentiam d. Leonis papae, aut si sic fuisset verum, qualiter in ipso iudicato legebatur. Qui nobis dixit, quod omnes pariter cum ipso Agerisio vel cum ipso Perculfo monacho seu cum prae- fato advocato monasterii ad d. Leonem papam ambulassent, et omnia iuxta ipsum iudicatum per iussionem Guinichisii interfuisset. Et post ipsum iudicium datum fuit, in mea praesentia de ipsis rebus iste Agerisius et ss. monachos monasterii foras expulit et usque nunc eas possidet. Et dum taliter de omni- bus nos ss. auditores cognovissemus veritatem, paruit nobis esse rectum et ita iudicavimus, ut iuxta iudicium illud, quod d. Leo papa dedit ipse Agerisius parti monasterii de ipsis rebus revestire deberet portionem de ipsa ecclesia vel de ipsa casa et ominia in nostra praesentia. Et factum est. Et quadiam dare fecimus suprascriptum Scaptolfo advocato praedicti monasterii de frugi- bus, quas post expulsionem exinde tulit, ut sub sacramento redderet. Et in- super interrogavimus eundem Agerisium, si amplius de rebus praefati Perculfi haberet aut contendere voluisset. Qui nobis dixit, quod amplius exinde non haberet nec contendere voluisset. Et finita est causa. — Unde qualiter vel def- finita est causa vel acta, praesentem notitiam iudicati Gisonem notarium facere admonuimus. Et ego quidem Giso notarius ex ipsius dictatu scripsi, anno domnorum nostrorum reguın Caroli et Pipini filii eius xxvii. et xxi., mense augusti, indictione viii. Signum + manus Beboardi comitis palatii, qui inter-
8 800 Aug.
fuit. + Ego Radoinus vicecomes his actis interfui. + Ego Gaiderisius in- terfü. + Leo bassus d.regis concordans ss. + Ego Leo sculdhor interfui. Ego Opteramus interfui. Ego Alparinus interfui.
Nach dem Drucke: Galletti Memorie di tre chiese di Rieti 32 ex Reg. Farfensi n. 182. — Vgl. S 533 n. 10; 537.
6. In Gegenwart des Grafen und des Bischof von Verona wird von drei Skabinen auf Klage der Abtei S. Zeno gegen das Reich zu Gunsten des Klägers geurtheilt, nachdem der Beklagte nicht beweisen konnte, jener aber durch Schwur bewies. Im Gebiete von Verona, 806 Apr.
In nomine domini. Dum altercationem inter se habuissent Gaufredus ga- staldio, qui causam regis peragebat per iussionem Ademari comitis, et ex alia parte Paulus vicedominus, qui causam s. Zenonis peragebat per iussionem Ra- taldi episcopi, de terris seu silvis, quae sunt positae in caput de Colomnellis, locus ubi dicitur Rupta Adelmi, finibus Veronensis, sic se coniungentes ambae partes Ademar comes et Rataldus episcopus posuerunt constitutum inter se, ut ambularent super ipsam intentionem. Ita et peractum est. — Et ibidem con- iungentes se insimul Ademari comes et Rataldus episcopus, una cum Walcaro, Fraulmo, Arialdo scabinis, Paulo vicedomino et Gaufre gastaldio, qui ipsam causam peragebant. Dicebat Paulus vicedominus adversus Gaufre gastaldium: Quod istae res, quas detines, terras vel silvas, ad partem s. Zenonis possessae sunt per praeceptum Desiderii regis usque in illum diem, quem Vulvelmus comes nos de ipsis rebus per fortiam expulit; et quando ipsa domus sancti Zenonis arsa est, ipsum praeceptum combustum est. Ad haec respondebat Gaufredus gastaldio: ,Non est veritas, quod dicis; nisi istae terrae vel silvae ad partem regis semper fuerunt possessae; sicque pars sancti Zenonis non abebat.‘ Sic nos supradicti auditores, dum talem inter eos audissemus alter- cationem, ita iudicavimus, ut consignaret Gaufre gastaldio, quod pars regis ipsas res sic possedisset amplius xxx. annis, quam pars sancti Zenonis non abuisset. Quod ita est, quod ipsam consignationem facere minime potuerit. Post istam refutationem peractam sic judicavimus nos Walcari, Fraulmo, Ariald scabini, ut designaret pars s. Zenonis, qua fine possessum fuit ad par- tem s. Zenonis per praeceptum Desiderii regis, quod arsum est in ipsa domo. Quod ita et ambulaverunt Tiso archidiaconus, llbingi diaconus, Donatus pres- byter, Deusdedit presbyter seu Paulus vicedominus, et designaverunt ipsam finem de fine fluvio Adise, ubi Rupta Adelmi capud ponit, seu per lectum de ipsa Rupta usque in mediam paludem, et cernit inter casam sancti Benedicti de Leonis et sancti Zenonis. Et qualiter designaverunt ad dei evangelia fir- maverunt super ipsam finem, et sic iuraverunt, quod ipsum praeceptum [arsum est], et per ipsum possessum est ad partem s. Zenonis sine ulla datione, et le- gibus ad partem s. Zenonis debet permanere. Unde nobis supradictis auditori- bus recte paruit esse, ut ipsam silvam vel terram aberent ad partem s. Zenonis, qualiter insignaverunt et ad dei iuditia firmaverunt. Et finita est inter eos ipsa intentio. — Et hanc notitiam iudicati fieri iussimus et Garitaldo notario scri- bere admonuimus et dictavimus, ut admodum in posterum nulla oriatur in- tentio. — Peracta notitia iudicati anno domnorum nostrorum Charoli et Pipini regis, anno regni eorum trigesimo tertio et vigesimo quinto, ind. xiii, mense aprile. Ego Walcari in his actis interfui. — Ego Fraulmo in his actis interfui.
Nach dem Drucke: Biancolini Notizie delle chiese di Verona 1, 42. — Vgl. S 530.
806 Mai. 9
7. Im Gerichte des Herzogs von Viterbo wird nach Vorlegung der Beweis- urkunden auf Befehl des Herzogs von den Judices eine Streitsache zu Gunsten des Klosters Farfa entschieden. Viterbo 806 Mai.
In nomine domini. Dum venisset dominus Romanus gloriosus dux situm castrum Viterbium singulas audiendum vel deliberandum causas, et adesset cum eo Bruningus sculdascius, Rodipertus sculdascius, Rasimundus, Toto, Ca- rolus de Balneoregis, Autepertus locopositus1, Ciamarus, seu Hermulus, Hiso germani, Adelpertus, Hildeprandus, Hildepertus, Nonnus, Gualasius, Hermen- fridus seu alii plures, sic ceperunt in eorum presentia altercari, idest Donnus propositus una cum Ragifredo filio Arnenfredi adversus Leonem una cum Alte- causo sculdascio et Nordo germanis, tutoribus ipsius Leonis filii cuiusdam Ragefredi; dicentes ipse Donnus et Ragifredus, qui causam ecclesiae vel mo- nasterii sanctae Mariae, ubi cognominatur Acutianus, peragebant: ,Nos debe- mus habere res cuiusdam Ragefredi ad partem suprascriptae ecclesiae sanctae Mariae, et quod ille bene moriens Ragefredus per scripti iudicatum tradidit vel cóncessit pro anima sua omnes res suas ad ipsum venerabilem locum.‘ Re- sponderunt ipsi tutores eiusdem infantis: ,Nobis dedisti guadiam ipsa scripta adducere; ita et ostende nobis. Tunc ostenderunt iudicatum, ubi emiserat omnes res suas in ipso sancto monasterio, mobile vel immobile; et posuerat ibi casellam unam cum terrula et vinea, quantum Alpertus cum germanis suis libertinis nostris ad suam habuerunt manum. Post haec responderunt dicentes Altecausus et Nordo a parte infantis ipsius Leonis: ,Aliud iudicatum fecit; ipsum adducite; tunc habemus, quid dicemus, et ad nostrum iudicatum dice- mus; ille fecit de suis rebus omnibus, sed istum infantulum filium suum non potuit exheredare.‘ Ad haec responderunt Donno et Regifredus: ,Nos non quaerimus eum exheredare, eo quod suas res ad ipsum infantulum pertinentes nec nobis dedit, nec contendimus, nec suas res dedit in integrum, sicut in hoc scripto legitur. Dixerunt Altecausus et Nordo: ‚Illud aliud iudicatum veniat ante.‘ Tunc et illud aliud iudicatum, quod ante emiserat, relegi fecerunt, ubi legebatur, quod res suas immobiles in integrum donasset ad suprascriptum monasterium, quantum a filiis suis habere videbatur; et mobilia reservasset in sua potestate; servos et ancillas, aldios vel aldias ad liberos dimittendum, et de mobilibus pro anima sua dandum in sua reservaverat potestate. Dum re- lectum fuisset, ita dixerunt Alticausus et Nordo: ‚Istum iudicatum volumus permanere, sicut legitur, quia mobilia non dedit, nec servos vel ancillas, aldios vel aldias liberos fecit nec dimisit, sed debent esse istius infantis filii sui.* Ita responderunt Donno et Ragifredus: ,Dum ipse Ragefredus fecisset istud iudi- catum et relectum fuisset ab ipso abate nostro vel a sancta congregatione mo- nachorum, sic ad eum dixerunt, ut confirmationem de suis rebus meltorem fa- ceret pro anima sua in ipso sancto monasterio, ut securius ac viriliter pro anima sua ex toto corde dominum precarentur. Ita ille magnum responsum eis dedit: „Certe quanto plus melius facere possum, ita ex toto corde facio. ^ Et sic postea rogavit facere istud iudicatum de omnibus rebus suis, ut mobilia cederent vel devenirent pro anima sua in ipso sancto ac venerabili monasterio.* Tunc ipse dux praecepit ad omnes iudices hanc causam iudicare per legem. Sic nos qui supra iudices, dum ipsa iudicata relegi audissemus, [iudicavimus,] ut, sicut ipse Ragefredus donaverat vel concesserat omnes res suas niobiles vel immo- biles, et sicut sua ordinatio vel donatio facta erat ad ipsum monasterium, cum ipso Leone filio ipsius Ragefredi dividerent; et ut ille haberet res suas et ipsum monasterium haberet res ipsius Ragefredi. Ita inter eos iudicavimus et guadiam
10 806 Mai.
dare fecimus, ut res ipsas omnes dividerent per medietatem secundum suum iudicatum; et semper haberet ipsum sanctum monasterium eiusque defensores, sicuti edicti pagina capitulationis domini Haistulphi regis continet: ,Ut si quis Longobardus in sanitate vel in aegritudine per cartulam res suas ordinaverit et dixerit, eas habere loca venerabilia, sic permaneret.* Et nos sic iudicavimus, ut sicut per cartulam fecerat, sic haberet ipsum monasterium; et dividerent res ipsas mobiles et immobiles per medietatem; et quae fuerunt Ragefredi ha- beret ipsum monasterium; et medietatem mobilium et immobilium, quae fuerant partis filii, haberet ipse filius eius. Et qualiter haec iudicavimus, Vitalem notarium scribere [admonuimus] ad monumentum, ut omni tempore in eadem deliberatione debeant permanere. Actum temporibus Karoli domini nostri piissimi principis augusti a deo coronati magni imperatoris, auno deo propitio imperii eius vi., atque domini nostri Leonis summi pontificis et universalis papae in sacratissima sede beati Petri apostoli anno xi, in mense maio, per indictionem xiv. — T Signum manus Bruningi sculdascii, qui interfuit, iudicium dedi. — f S. m. Rachimundi sculdascii, qui interfui et iudicium dedi. — T S. m. Totoni, qui interfuietiudicavi. +S.Ciamari, qui interfui. Ego Rudepertus sculdascius interfui. ^ Ego Audipertus locipositus! interfui. Ego Karolus interfui et iudicavi. ^ Scripsi ego Vitalis notarius per admonitionem supra- scriptorum iudicum et post roborationem omnium complevi et dedi.
Nach dem Drucke: Troya Della condizione de’ Romani vinti da’ Longobardi. Ed. II. S. 364 aus dem Reg. Farfense n. 200. — ! Hs. Jocs. — Vgl. S 529 n. 2.
8. Im Gerichte des Kónigsboten Adalhard muss der Beklagte, welcher zuerst seinem Schwager T'heilung des Vermögens ihres Schwiegervaters_ verbriefte, dann aber dasselbe dem Kloster Farfa übergab und später be- stritt, beiden gegenüber die Zahlung der vertragsmässigen Geldstrafen ver- bürgen, worauf nach Nachlass derselben die Angelegenheit durch Theilung geordnet wird. Spoleto 814 Febr.
Cum venissem ego Ádalhard abbas, missus domni imperatoris Caroli, civitatem Spoletium, et resedisseim in iudicio in palatio cum Sigualdo, Gradigis et Hisemundo episcopis, Leone iudice domni regis, Fratello abbate, Iohanne, Leodegar et Magio, Maximo, Hilderico seu Hilpidiano castaldio, Benedicto et Basso scavinis, Tribuno scavino de Camerino. Ibique veniens ad reclaman- dum Benedictus abbas monasterii sanctae dei genitricis Mariae, siti Sabinensis, una cum lohanne advocato suo, quod quidam Leo de Reate fecisset traditio- nem in eodem monasterio de rebus suis, et haberet exinde convenientiam fac- tam cum Herfoaldo genero eiusdem Leonis, filio Rumualdi castaldi, ipso eius genitore consentiente, ut si per se! aut eius heredes res ipsas retollere quae- sissent per quodlibet ingenium, aut contra eos exinde habere voluerit causa- tionem, componeret eis argenti libras Ix.; sed modo contradicunt ei ipsas res, et non permittunt ipsum monasterium habere secundum suam obligationem. Et dum ipse Rumualdus et Herfualdus essent praesentes et audissent hanc proclamationem, fecimus nobis in primis relegi breve illud traditionis, quod Leo fecerat in eodem monasterio de rebus suis. Deinde fecimus relegi illam convenientiam obligationibus, quam ipse Herfualdus, ipso genitore suo consen- tiente, eidem Benedicto abbati factam habebat, ubi continebatur, sieut superius asseruerant. Et post relecta munimina ipsa, interrogavimus ipsum Rumualdum et Herfualdum, si aliquid adversus haec dicere voluissent. Qui dixerunt: ,Nos illi de rebus ipsis numquam contradiximus, nec contradicere quaerimus. Et
814 Febr. 11
replicans ipse Iohannes advocatus aiebat: ,Certe tu contradixisti, et contra nos exinde causationem opposuisti, et ita possumus comprobare.* Tunc affati sunt ipse Herfualdus et Rumualdus: ,Certe negare non possumus, nec volu- mus, quia contradiximus ipsas res et causationem exinde opposuimus.‘ Hoc dicto venit e contra Scaptolfus de Reate, similiter gener eiusdem Leonis, et dixit: ,Convenientiam istam, quam tibi isti Herfualdus et Rumualdus fecerunt, facere non potuerunt de rebus ipsius Leonis, eo quod ecce? convenientia obli- gationis, quam mihi fecit iste Rumualdus ante ipsam, quam vos ostenditis, ut res ipsas, quas vos quaeritis, mecum dividere debuisset; et si non divisisset, et aut ipse aut Herfualdus filius eius ita non adimplessent, et aliter removere quaesissent per qualecumque ingenium, componerent mihi mancosos exc.‘ Et dum ipsam nobis relegi fecissemus, continebatur ibi, sicut ipse Scaptolfus as- seruerat. Et relecta convenientia ipsa, interrogavimus ipsum Rumualdum, cur talia fecisset; et quando se primo obligaverat Scaptolfo, se iterum quare ad partem monasterii obligasset? Qui dixit, quod nescienter hoc fecisset, Et ad- huc interrogavimus eum, si posset aliquid contra dicere, quod poenas in ipsis convenientiis obligatas componere non debuisset. Qui dixit, quod nullatenus posset contendere, ut poenas ipsas non solveret. Hoc dicto fecimus eum dare guadium suprascripto lohanni advocato, ut componeret ad partem eiusdem monasterii secundum ipsam convenientiam, et iuxta suam obligationem libras Ix.; et deinde fecimus eum dare guadium eidem Scaptulfo de compositione mancosos cXc. secundum chartam ipsius obligationis, quam ei fecerat; et data guadia ista, suspendimus causas ipsas usque ad alium diem. Et dum con- iungeremus cum Suppone comite palatii, Guinichis et Heccideo ducibus, et pertractaremus, quomodo aut qualiter finem inter eos fecissemus, venientes alio die in eodem palatio suprascripto, comiti et ducibus per ordinem illorum causas, sicut actae fuerant, intimavimus. Et dum ipse Rumualdus inventus fuisset culpabilis, coepimus rogare misericordiam, ut eum'non opprimerent, sicut poterant, de ipsis compositionibus. Et statim suprascriptus Benedictus abbas cum Iohanne advocato suo dixit: ,Certe nos a nostra parte nullam com- positionem ei tollere quaerimus, nisi tantummodo volumus habere res ipsas, quas ad partem monasterii ipse Leo tradidit." Deinde Scaptolfus dixit: ,Certe et ego ex mea parte nullam compositionem quaero illius; solummodo liceat mihi habere meam portionem, quae mihi pertinet a coniuge mea de hereditate eiusdem Leonis soceri mei, vel quam per chartam in eadem coniuge mea vel filiis eius dederat.‘ Et statim sua bona et spontanea voluntate primo omnium ipse Benedietus abbas cum Iohanne advocato suo cesserunt et perdonaverunt eidem Rumualdo et Herfualdo filio eius ipsam compositionem, nimirum libras Ix., et susceperunt ab eis launechild manicias par unum. Et deinde Scaptolfus sua sponte cessit et perdonavit eis ipsos cxc. mancosos, et suscepit ab eis launechild similiter manicias par unum. Et quum ita factum fuisset, guadia- verunt inter se ipsi, simul et Mausio, tutor Liupae cognatae eiusdem Scaptolfi, filii supradieti Leonis, ut ambularent ad dividendas ipsas res eiusdem Leonis; et pars monasterii tolleret medietatem, quae fuerat portio eiusdem Leonis; et ipse Scaptolfus et Romualdus cum filio suo atque Mausione, tutore eiusdem Liupae, tollerent medietatem secundum legem; ita sane, ut quicquid exinde ipse Leo in coniuge eiusdem Scaptolfi vel filiis eius per chartam dederat ante, haberent sibi. Et dimisit ipse Scaptolfus eidem Rumualdo et Herfualdo suam portionem, quae ei de coniuge'sua debebatur in Amiterno. Reliqua omnia di- viserunt, sicut supra scriptum est, tantum ut hoc, quod ipse Leo alii donaverat,
19 814 Febr.
aut in ecclesia obtulerat, vel servos pro anima sua liberos dimiserat, in illa Leonis eiusdem portione sit omne computatum; et munimina omnia obligationis et convenientiae, quae inter se Scaptolfus et Rumualdus seu et Benedictus abbas facta habuerant, statim praesentibus nobis sua voluntate cassaverunt et dixerunt, quod amplius convenientias vel promissiones non haberent, quas alter adversus alterum ostendere posset; tantummodo supra scriptum breve traditionis et illa charta, quam Leo in coniuge eiusdem Scaptolfi vel in filiis eius emiserat, stabilitae remaneant. Et finita est causa. — Unde qualiter acta vel deliberata est causa, praesentibus testibus notitias uno tenore pro eorum securitate Ursinianum notarium domni regis facere commonuimus. Et ego quidem Martinus notarius ex ipsius Ursiniani supra dietatu subscripsi, anno dom- norum nostrorum Caroli et Bernardi regum xl. et v., mense februarii, indic- tione septima. Ego Adalhardus subscripsi. Sigoum vel manus Supponis comitis palatii, qui interfuit. Ego Accideus comes interfui. Ego Hisimun- dus episcopus interfui. Ego Maximus castaldus ibi fui. Ego Tribunus in- terfuüi. ^ Ego Hildericus interfui. ^ Ego Iohannes sculdascius ibi fui. Ego Guinichis ibi fui. Ego Leo bassus domini regis concordem me subscripsi.
Nach dem Drucke: Muratori Scriptores rerum Italicarum 2b, 361. — Vgl. S 6 n. 4; 357 n. 4. — ! Dr. super se. — * Dr. ex se.
9. Im Gerichte des Kónigsboten Wido werden die Bewohner von Flexo be- züglich einer Klage gegen das Kloster Nonantula nach Vorlage der Be- weisurkunden und unter Angabe der sich darauf stützenden Entscheidungs- gründe wiederholt abgewiesen und den Anstiftern wegen Missbrauch des Klagrechtes Schläge zuerkannt. Reggio 824 Dec.
Notitia recordationis, qualiter cum nos Wido redeuntibus Roma in ser- vicio domni imperatoris civitate Regio coniunxissemus cuim Nortperto et Ste- phano episcopis, Petro abbate monasterii Nonantole, Magno capellano, Leone comite, erantque nobiscum Garipertus, Ursinianus et Maurus iudices domni imperatoris, Hildebrandus cancellarius, Madelbertus scavinus de Parma, Mau- ringus gastaldius per ecclesiam, scavinus de Regio, et reliqui plures. — Ibidem ad nos venerunt Martinus, Theodepertus notarius, Adarigulus, Martinus, Iu- stoli, lohannes, Agipertus, Benenatus, Ároinus, habitatores in Flexo, recla- mandum, quod predictus Petrus abba et pars monasterii .eius Nonantole malo ordine et contra legem contradiceret illis piscarias vel pabulum in finibus Re- gisianis et Flexicianis, quod Liutprandus rex per suum preceptum illorum parentibus concessisset. Respondens Reginaldus advocatus monasterii ipsius dixit: ,Certe piscarias vel pabulum, quod queritis, habere nullatenus potestis, eo quod pars nostri monasterii a longo tempore ipsas habuit et possedit ad proprietatem; et ecce notitiam iudicati, qualiter iam quosdam ex vobis et ce- teros vestrorum consortes ex inde in iudicio vicimus.* Quam cum relegi fecis- semus, continebatur, qualiter presentia Adalhardi comitis palatii, missi domni imperatoris, et nostra Magni seu Leonis et reliquorum iudicum vel bonorum hominum ipse Raginaldus advocatus ad partem predicti monasterii ambos ipsos Martinos vel ceteros eorum consortes per precepta legum et iudicata vel illorum professionem ex inde vicerat. Insuper et fecimus nobis relegi preceptum emis- sum ab Astulfo rege, in quo legebatur, in predicto concessisset monasterio piscarias in finibus Regisianis et Flexisianis, qualiter usque illo tempore illius pertinuerant potestati, et......Flexiciana..... . fuerant nominative per coherentias designatas; de una parte fluvius Moclena, de alia parte fluvio Bon-
824 Dec. 13
deno, uno capite tenente in fossa, que dicitur Firmana vel Vidola, et lacus, qui nominatur Floriano vel fossa Scava . ... rum, seu Albareto usque in Spino, et alio capite tenente in Pado, una cum arboribus et limitibus, que intra ipsam
coherenciam esse videbantur, tam silvas, quam pascua vel paludes atque limites,
Deinde fecimus nobis relegi aliud preceptum, in quo legebatur, Desiderius rex in ipsum concesserat monasterium piscarias similiter per coherentiam desig- natas in eisdem finibus Regisianis et Flexicianis eo modo cum arboribus et limitibus infra eamdem coherenciam, tam silvas, quam pascua et paludes. His relectis dum ipsi consortes eamdem notitiam iudicati falsaın esse clamarent, et diversis verbis huc illuc fugientes rationem vacarent, et iudices vel ceteri nobiles homines, qui tunc ibi fuerant presentes, eam veram esse testificati sunt, ad ultimum professi sunt consortes ipsi et dixerunt: , Verum est, quia hoc fac- tum fuit, sicut in ista legitur notitia, ante Ádhelardum per iudicium vicistis; istud tunc non habebamus preceptum, quod modo pre manibus habemus, per quod ipsas piscarias et pabulum habere debemus.* Quod dum relegi fecissemus, continebatur ita: ,Flavius Liutprandus vir excellentissimus rex Reparato, Adriano, Leoni et Mauro, omnibus consortibus vestris habitantibus pleve sancti
n
Laurentii. Dedimus vobis licentiam ruxta vestram postulationem, ut peculia
vestra pabulum habeant in silva nostra, que pertinet ad civitatem Flexo, et porci vestri similiter ibi inter eam vadant absque omne scatico vel datione.*
Relecto precepto ipso interrogavimus eosdem consortes et ceteros homines"
cognitos et circumanentes loci illius, si esset adhuc plus de silva regis in eadem fine Flexiciana super illam, quam per coherenciam predicti reges in ipsum concesserant monasterium, an non. Qui dixerunt omnes, quod esset maxima pars silve regis fine illius Flexi, in qua omnes ipsi consortes decimam partem cum suis animalibus pabulare non poterant. Hoc invento considerantes nos hoc, quod in illorum legebatur precepto, quod Liutprandus in illam parentibus concesserat, hoc est pabulum in silva nostra, tum etiam illis et filiis ipsorum; et pro eo, quod illis ipsum concesserat pabulum, eamdem silvam . . .. . . con- cedendo sue non subtraxerat potestati; et nullus de ipsis filius, sed quidam nepos, quidam vero pronepos ipsorum se esse manifestaverant; et postea suc- cessores ipsius regum" per coherentias designatum in ipso concesserant mona- sterio: paruit nobis, ut pars monasterii ipsius ipsas piscarias et pabula cum arboribus ac pauludibus et limitibus iuxta precepta et reliqua monimina ha- bere et possidere deberet ad proprietatem; et ipsi consortes ibidem pabulum non haberent, eo quod iam non regis, sicut in ipso legebatur precepto, silva nostra, sed monasterii esse probatur. Et pro eo, quod tempore Desiderii regis et postea domni Caroli parentes vel consortes illorum et nunc ipsi denuo in iudicio ex inde! victi fuerunt, propter eorum consortium iniquam reclamationein, pro quibus ceteri ius repetentes iustitiis carebant, tribus ex illis?, qui se et reliquos suos consortes non recte clamare cogebant, ad commemorandum cau- sam aliquos hictos illis dare fecimus. Et hauc noticiam memoracionis pro se- curitate ipsius monasterii Martinum notarium facere commonuimus. — Quidem et ego Martinus scripsi, anno imperij dominorum nostrorum Hlodovici et Hlo- tharii in dei nomine undecimo et quinto, mense deceinbrio, indictione tercia. Feliciter. Ego Stephanus episcopus interfui. ^ Ego Nordbertus episcopus interfui. ..... ..... Ego Ursinianus notarius domni imperatoris interfui. Sigaum man. Mauringi gestaldii, qui in his [actis] interfui. . Ego Maurus [in his actis] interfui. Signum man. Walperti fil. b. m. Fredulfi de Regio, qui in his actis interfuit. Ego Giselpertus vasso domni imperatoris interfui.
14 824 Dec.
Nach dem Drucke: Tiraboschi Storia di Nonantola 2, 41 aus dem Orig. im Kloster- archive. — 1 Dr. et «llis. — ? Dr. tribus; et llis. — Vgl. S7 1.1; 882.2; 537 n. 6.
. 10. Im Gerichte des Grafen von Turin wird, nachdem im Gerichte eines Königsboten das Placitum verbürgt war, nach Vorlage der Beweisurkun- den und nach Geständniss der Kläger von den beisitzenden Skabinen ge- urtheilt, dass die Kläger dem Kloster Novalaise zu Diensten verpflichtet seien. Bei Turin 827 Ma.
In dei nomine. Notitia iudicati, qualiter acta vel deffinita est causa, dum Boso comes vel misso domini imperatoris residisset infra civitate Taurinensi curtis ducati in placito publico ad singulorum hominum causas audiendo vel delliberandum, ibidem cum eo aderant Claudius episcopus sanctae Taurinensis ecclesiae, Ratperto comes, Walfertus, Sertpaldo, Eldefre, Teudelo, Australdo vasis domini imperatoris, Bomperto et Mauro, Sunifrit iudicibus domini impe- ratoris, Ansulfo et Leo, Grauso scavinis Bosoni comitis, Ioanne, Ugherardo, Antelino scavinis Taurinensis, Turengo, Beto, Betilo vasis eidem Ratperto comitis, vel caeterorum. In suprascriptorum! praesentia venerunt recla- mandum, idest Sighiberto, Tatoni, Bertaldo, Sighibrando, Luberto, Ghisemare, Ghisulfo, Bertelaigo, Ghisemondo, Anseberto, Gariardo, Ghiso, Alulfo, Sta- vari, Landeverto, Ghaiperto, Gonduni commanentes in villa Auciatis, et dice- bant, quod pars ecclesiae sancti Petri monasterio Novalicio, ubi Elderardo abba esse videtur, qui citra leggi pigneratos habebat vel iniuste eos in servitio replegare volebant. Tunc ipse Boso comes vel misso domini imperatoris in suis praesentiis vel suprascriptis hominibus fecit venire Ghiseberto de Felecto, qui est avogado de praeffato inonexterio Novalicio, quod ex inde responsum daret. Quidem ipse Ghiseberto dixerat, ut nihil ex inde sciret, nec inquireret. Tunc fecerunt de utriusque partes, tam ipse Ghiseberto, vel suprascriptis ho- minibus, qui se reclamandum venerant, inter eos invadeare, ut ipse Ghiseberto inquisisset ipsa causa, et venissent in plaito Ratperto comiti inter se iudicium habendum; et insuper amonuit ipse Boso comes vel misso domini imperatoris Ratperto comiti, ut ipsa causa diligenter inquireret et ea secondo leggi vel iu- stiza liberare fecisset, et posito inter eis constitudo. In constituda verum die, dum ipse Ratperto in loco comes residisset in curte Cuntenasco in plaito publico ad singulorum hominum causas audiendo vel deliberando, ibidem ad- derant cum eo Claudius episcopus sanctae Taurinensis ecclesiae, Valfritus vasso domini imperatoris, Isemberto capellanus domini imperatoris, Sunifrit, Ioanne et Ugherardo scavinis, Grasemar et Grodevertogio de Toresana, Madalgaud, Agustaldo et Cultasio?, Torengo, Betilo, Berto, Gundacharus vasis eidem Rat- perto comitis, Aredeo de Vigo, Guduni, Raidulfo de Cantanasco, Ghisemondo de Ubariis vel caeteris. — In suprascriptorum praesentia venerunt suprascriptis homines commanentes in villa Auciatis, seu et Ghiseberto avogado de praef- fato monexterio Novalicii una cum Ricario et Alliramo praepositis vel ınona- chos de ipso monasterio sancti Petri Novaliso. Et dicebant vel reclamabant ipsis praenominatis homines de villa Auciatis, quod pars ipsius monexterii eos citra leggi pigueratos habebat et iniuste eos in servitio ad preffato monasterio replegare voluerint pro eo, quod a liberis leggibus esse deberent. Ad haec respondebat ipse Ghiseberto: ‚Non est veritas, ut dicitis, ut pars monasterii Novaliso vos citra leggi pigneratos detteneant aut iniuste inservire voluerint, pro eo, quia aviones vel patres vel parentibus vestris pertinentes fuerint Un- noni, qui fuit filius Dionisius, qui omnibus rebus suis donavit in preffato mo-
827 Mai. 15
nesterio sancti Petri; et etiam iudicatos habemus, quomodo parentibus vestris in causationem fuerunt cum ipso Unnone vel pars suprascripto monasterio; et apud iudicio ipsi convicti fuerunt. Et ipsos iudicatos prae manibus ostendebat et fecerunt eos relegi. Et continebat in priore iudicato, quod Unno quondam et Dondone monachos de praeffato monasterio iudicium habuerurit cum Anto- lino, Tantoni, Radoaldo, Guiperto, Gondo, Audoaldo, Fortemondo, Faroaldo, Valperto, Valcauso, Teodbaldo, Leodebaldo, Donadi et Ridoaldo, praesentia Vibertus et Ardioni missis domini Caroli regis, et dominus Andreas episcopus, etiam scavinis eorum Árdengo, Fricone, Arderigo, Viniperto, Retelino et Ghisfre. Et ibidem ostenderunt ipsis praenominatis homines cartola libertatis, quam dominus eorum Dionisius, qui fuit genitor Unnoni in eos emisisset; et ipse Unno cum ipsos monachos ipsa cartola per testimonia de triginta annorum ta- cita fecisset, et ipsi pro triginta annis eidem Dionisius vel eidem Unnoni ser- vitio fecissent sub conditione. In ipso alio iudicato continebat, quod Gondo, Fortemondo, Bertemondo, Radoaldo, Sindualdo, Ridualdo, Ioannes, Imperto, Valcauso, Emerigo cum alios suos consortes cum Frodoino abba intentionem habuissent ad palatium in Papia civitate, praesentia Amalric, Ariberto et Val- perto scavinis. Et ibidem ipso priori iudicato habuit. ^ Et cum relecto fuisset, et etiam manus cum laudationem de ipso iudicato sui et Rotelino scavino, qui ibidem ipso iudicato deffensavat, quod veracem fuisset, dum supra scriptis scaviuis haec omoia taliter agnoscerent, interrogaverunt supra scriptos homines de villa Auciatis, ut si de ipsa iura hominum fuissent, quas in ipsos amborum iudicatos continebat, aut ipsos iudicatos veraces fuissent. Quod ipsi supra- scripü homines de villa Auciatis fuerunt professi et dixerunt, ut ipsos iudicatos veraces fuissent, et ipsos homines, quos in eos continebat, eorum aviones aut patres vel parentes fuissent et pertinentes fuissent Dionisius, qui fuit genitor Unnuni, et sub conditione ipso servitio fecissent secondum ipso iudicato, et ipsi in antea omnia sic facere voluerint, quia de ipsa iura hominum, qui in ipsos iudicatos continent, fuerunt et ipso servitio fecissent tam de res vel personas eorum. Dum ipsis suprascriptis scavinis haec omnia taliter audissent vel co- gnovissent, rectum apparuit eorum esse et iudicaverunt, ut ipsis praenominatis homines de villa Auciatis in antea faciant ipso servitio iuxta ipso iudicato vel eorum manifestatione per pertinentes, et omnia sic permaneant, qualiter se concrederunt vel professi fuerunt. Et finita est causa. In annis regnis do- minorum nostrorum Ludovicus et Lottarius filio eius viris excellentissimis im- peratoribus, anno quarto decimo et octabo, mense madio, indictione quinta, regni illorum. Ego Sunifre in hiis actiis interfui escavino. + Signum ma- nus suprascripto Ioannis scavino, qui in hiis actis interfui. Ego Ugherardo scavino in hiis actis interfui. + Signo manus Ratperto comiti, qui in hiis actis interfüi. _ Ego Teutinarus nottario in hiis actis interfui et hanc notitiam iudi- cati subscripsi.
Nach dem Drucke: Monumenta historiae patriae, Chartae 1, 34 aus beglaubigter Ab- schrift des XVII Jahrh.; verglichen mit dem Drucke: Muratori Antiquitates Italiae 1, 481, anscheinend aus derselben Quelle. — ! Drr. caeterorum infrascriptorum. — * agustaldo et euldasio? — Vgl. S 270 n. 9; $ 541.
11.' Im Gerichte eines Boten des Bischofs von Arezzo werden nach Ein- gestündniss der Beklagten und nach Zeugniss der Gemeindegenossen die Beklagten zur Reinvestitur der Klüger und zur Zahlung der Immunitdte- strafe verurtheilt. Im Gebiete von Siena 828 Mai.
Notitia breve iudicati, adubi venerunt Andreas advocato sancti Salva-
.16 . 828 Mai.
toris sito monte Ammiate et domini Audraldi venerabilis abbatis, ad sanctam Eline sito Balano territorio Senense, nec non ex alia parte veniens Alipertu presbyter rector eclesie sancti Donati sito Citiliano, una cum Altiperto advo- cato suo ipsius sancte eclesie. ^ Aderant ibidem Petrus diaconus filio quon- dam Barbalane sculdasius de Aricio, misso domini Lamperto episcopo, qui propter ratio subter scripta definiendum predictus episcopus vice suas eum ibidem miserat; et erant ibidem Gumprandus, Rachinaldus, Lusto, Magno presbiteri Aretini, seo Ildipertu, Barberitio, Ildiprandus, Liudicari clerici, Firmo, Pertari, Ladoni de Clusio, Gaudipertu clericus et notarius, Petrus clericus, Onestasio et Cristiano, Tachipertu de Citeliano, Ildiprandus centinario et de alis pluris, quod ibidem erat. ^ Dicebat nominato Andreas advocato de no- minato monasterio: ‚Tu Alipertu presbiter et Altiperto advocato eius, quesivi vos iam antea hante dominum Lampertum episcopus, seo Leo et Aggimundus advocati sancti Donati et de ipso episcopo, set et ante plures homines in Aricio nubiliores ipsius civitatis, quod per fortias et malo hordine introissetis et in- vadissetis duo petia de terra et vinea super se abente in casale Balani, unus super via, et alio sub ipsa casa sub ipsa stalla subto ipso horatorio vel casas, que Walcari presbiter et quod Domnicio clericus sancti Salvatoris per cartula vindederunt; et monstravi vobis istas vineas et terra prope ipsa stallas; et dedistis mihi wadia per iudicium ex iussione nominato episcopo, ut odie mihi exinde racione mittatis ante misso ipsius domini Lamperto episcopo; ecce Petrus diaconus misso eius; volo, ut secundum wadia et iudicio eius mihi exinde racionem mittatis, pro qua rem eam invadiste, et ipsa monetate domini impe- ratoris ad eodem monasterio concessa irritum fecistis.‘ Ad hec respondebat predictus Aliperto presbiter una cum Altiperto advocato ipsius eclesie et suo: ‚Non faciat deus, quod nos coutra legem introissemus in vineas vel terra, quem vos dicitis; quia ecce cartula pre manibus abemus, quod quondam Ursulu et Mauricio ipsa vinea vindiderunt ad parte sancti Donati; igitur quidem et libello illo ecce pre manibus, quod Walcari presbiter ipsi pecii de vineas et terra per isto libello confirmavit ad pensionem per exsolvendum annue sancti Donati, quod Domniccio defunctus extra omnes eius heredes nos ipsa vineas recollexsi- mus ad parte sancti Donati.‘ Ad hec respondedit predictus Andreas: ,Cartula et libello isto, quem ostenditis, mihi nec ad parte monasterii nullum impedit, quia temporibus domnus et imperator Carulus et Sabbatini abbati et tempo- ribus domnus Hludowicus imperator et Audualdus abbati ad parte monasterii eas detenuerunt, et de cartula et libello nulla pertenuit.‘ Respondiderunt Ali- perto presbiter una cum Altiperto advocato suo: ,Nos per testimonias hic pre- sentialiter consignare potemus, quod vineas et terra ipsa de ista cartula et libello perteneunt.* Tunc ego nominato Petrus diaconus et misso domini Lam- perti episcopo una cum nominato Ildiprando centi* centinario et nominati audi- toris iudicavimus et wadia dare fecimus nominato presbitero Aliperto et Alti- perto advocato eius, quod sic consignare per testimonia, quod de ipsa cartula vel libello predictas vineas pertenuisset. Dederunt wadia de consignando. Tune wadia ipsa recollecta per fidiuxsore et intervallos facto, sic venerunt predictus presbiter cum nominato advocato suo. Et interrogatus ad nobis Petrus et aliis auditoris: ,Dicite, si abetis testes vel qualibet alia ratio, per quod vineas et terra ipsas contendatis aut defendatis, quo modo wadia dediste?* Sic ibi refu- taverunt et dixerunt: ,Certe nos exinde testes non abemus, quo modo de isto libello aut cartula adprovare possumus; nec alias cartula, nec nulla ratione non abemus, per quos eas amplius contendere possumus.‘ Sed iterum mani-
828 Mai. ı.
festaverunt nominati Alipertu presbiter et Altipertu advocato suo: ‚Et non possumus denegare et reatus nos cognovimus, quia iniuste contra legem ibidem introibimus, quia ipsi nominati pecii de vinea et terra sancti Salvatoris cum legem essere debunt.‘ Et dum ante me Petrus diaconus et misso domini Lam- pertu episcopo nominato presbiter cum nominato advocato suo taliter refutas- serunt et professi fuisserunt, ibi presentaliter adiuravit Petrus diaconus Ildi- prandus centinario et Warnissidus seo Cristofalus presbiter et”
* seo cuntis pleveris de nominata plebe in amore domini imperatoris et ille sagramente, quem eius iurate abuisserunt, ud nobis denominatas vineas certe dicere veritate pro eo, quod isti presbiter cum isto advocato suo conludio cum isto Andreas advocato de predicto monasterio . .. ... ad parte sancti Donati...... Sic ipsi nominati pleveris interrogati ad nominato Petrus dia- conus dixserunt: ,Certe scimus de vinea illa, unde isto Alipertu presbiter et Altipertu advocato suo cum isto Andreas advocato de predicto monasterio intencione inter se abent, abere et possedere ad parte sancti Salvatoris sito monte Ammiate tempore donni et bone memorie Caruli et Sabbatini abbati et tempore Ludowici imperatoris et Audualdi abbati; et isti presbitero ibi anno tempore in contra legem et per fortia introibi.‘ Et cum taliter ante nos dene- gasserunt et professi fuisserunt, et nominati pleveris ad uobis per iussione do- mini imperatoris interrogati suum dixerunt testimonium, rectum nobis paruit esse lex et ita iudicavimus, et inde reinvestire fecimus ipso Aliperto presbiter una cum Altiperto advocato suo de ipsi petioli de vinee per fuste de manu sua ipso Ándreas ad parte denominato monasterio, et insuper fecimus dare wadia de monetate ipsu, id sunt sex centum solidos, conponere ipsi Aliperto presbi- ter et Altipertu Andree ad parte predicto monasterio, et renunciavimus, ud abere nominatas vinea ad parte domini Salvatoris sito monte Ammiate vel eius rectoris. Et finita est inter eis causacio. — Unde qualiter inter eis alter- cante audivimus et nostrum decrevimus iudicio, pro futuris temporibus non revolbantur, et hanc noticia iudicati nostri pro securitate Audualdo abbati et de predicto monasterio emisimus, et Boni notario scrivere ammonuemus, anno dominorum nostrorum Hludowicus et Lotharius filius eius magni imperatoris augusti, anno imperii eorum quintodecimo et nono, mense madio, per indictio- nem sexta. Signuf+m nominato Ildiprando centinario, qui in is actis inter- fui _ 1 Ego Firmo interfui. + Ego Barbericius interfuit. Signufm nominato Pertari, qui interfuit. + Ego Ildipertu interfui.
Aus dem Orig. im Staatsarchive zu Siena, Prov. S. Salvatore in M. Amiate. — Weicht die Fassung der Urkunde von der in entsprechenden Füllen üblichen mannichfach ab. so zeigen sich auch sonst Eigenthümlichkeiten; am nächsten schliesst sie sich den $ 528 n. 4, dann $ 547. 548 besprochenen Fällen an; das Urtheil erscheint als Sache des Vorsitzenden und aller Anwesenden; wird unter diesen anfangs der Centenar zuletzt genannt, so wird er später besonders hervorgehoben. Beachtenswerth erscheint weiter die auf die Professio noch folgende Inquisitio. Vgl. auch zu $ 7.
12. Ein Unmündiger verkauft Grundstücke, nachdem ihm wegen dringen- der Noth vom Grafen und einem Skabinen die Erlaubniss dazu ertheilt wurde. Piacenza 843 März.
+ In Christi nomine. Anni ünperii domni Hlotharii vigesimo quarto, Hlu- dovvici rex eius filius quarto, mense martii, indictione sexta. Manifesta causa est mihi Roderisi infatolo, eo quod. infra etatem legitimam esse videor et necessitatem famis compulsus sum et nihil habeo, unde me de iste tempus famis evadere possum, sic exclamavi ad Wifrit comite una cum Pobone tutor
Ficker Forschungen. IV. 2
: 18 843 März.
meus, ut mihi ex auctoritatem publicam dedisset largietatem de rebus meis venundandi, ut me de iste tempis malis evadere. Qui et ipse comes propter . deum mercedem anime sue una simul cum Leone scavino direxit de suis pre- sentia missum, itest Lunfrit de cives Placentia, qui cum ipso infantulum fuis- set et super rebus eius ambulasset et extimasset, ne ad ipsum infantulum ali- qua ingannatio facta non fuisset. Cum ipse Lunfrit super rebus ipsis infantolis adcesserit cum predicto tutor eidem infantoli, et paruit eorum, quod nulla in- .gannatio ei facta non erat, nisi per necessitatem famis ipsas venundari, et hec omnia ipsius comiti et predicto Leoni scavino retulissent, sic dedimus ex auc- toritatem publica largietatem ad ipsum infantulum largietatem de rebus suis venundandi, ut hac fame liberet. Nunc autem ego qui supra Roderisio infan- tulo ad te Adelberto datur in argentum denarios decem et octo finitum pretium, sicut inter nos convenit, pro portionem meam de vites illas petiolas duas in ..Ruduliano, que est per numeratas vites fossas centum quinquaginta, portio . abere visus est de ipsas vites; coeret fines da una parte sancti Savini ad illa prima pecia, da alia parte de Rudiliano, da tercia parte sancti Georgi, da quarta parte ad illa alia petiola; una parte sancti Cristini,'da alia parte... ., da tertia parte sancti Georgi, da quarta parte sancte Cristine. Intra istas coe- rentias mea portio ut supra numeratas cum accessionem et introito suo, cum superiora et inferipra sua in integrum presenti die isto pretio vindo ego, qui supra Roderisio; Adelberto trado et mancipo quoque liberam potestatem et ‚repromito me meosque heredes ab omni hominem defensare; et si minime de- fensare potuerimus, tibi qui supra Adalperti atque tuos heredes aut si sub vestra . . . . . restituamus in similem locum ınelioratas. Actum Placen- tia. + Sign. T manus Roderisi infantulo, qui anc cartulam ex auctoritatem pubblicam fieri rogavit. — t Sig. Fr man. Poboni, Lunifrit tutor et misso ipsor iofantuli, qui interfuerunt ut supra. + Sig. tf man. Rodulfi, Auperti te- stes. + Sig. F man. Giulfi de cives Placentia testis. + Ego Benediorius in
anc cartula rogatus subscripsi. Nach dem Drucke: Boselli Storie Piacentine 1,277. — Vgl. S 154 n. 4; $ 532 n. 6.
13. Kaiser Ludwig II schenkt seiner Gemahlin Angilbery den Hof Gua- stalla mit allem Zubehör. Orcho 864 Nov. 3.
In nomine domini nostri Ieshu Christi dei eterni. Hludowicus gratia dei "imperator augustus. Dignum est, ut imperialis maiestas opem sue potestatis cunctis suis impertiatur fidelibus; quanto magis etiam ei, quam thoro inviola- bili suae excellentiae coniugem copulavit. Quapropter omnium fidelium sanctae dei ecclesiae nostrorum scilicet praesentium ac futurorum maguitudo comperiat, quia Engilberga nobis amantissima coniux augusta nostram adiens mansuetu- dinem deprecata est, quatenus curtem nostram Wardestalla nomine proprie- tario iure ei concederemus. Cuius precibus ob multimodae dilectionis amorem assiduaeque devotionis sinceritatem aurem accomodantes, hoc nostrae man- suetudinis preceptum fieri decrevimus, per quod predictae coniugi carissimae hereditario iure prefatam curtem Wardestallam nomine cum capella et dote 'sua, cum omnibus servis et ancillis ac domibus, agris, vineis, pratis, silvis, pascuis, aquis, aquarumque decursibus, cunctisque in integrum ad eandem curten: aspicientibus, seu omnibus mobilibus et immobilibus iuste et legaliter ad eam pertinentibus, perpetualiter habcndum ac possidendum largimur; et statuimus, ut deinceps iam dictam curtem, sicut praetulimus, in integrum te- neat ac possideat iure proprietatis, et facere ex ea liceat, quicquid eius voluntas
7occ———X —
864 Nov. 3. 19
decreverit, per hanc nostrae concessionis sanctionem, nemine refragante vel quolibet umquam in tempore ausu temerario aut iniqua machinatione contra- dicente. Ut autem haec nostrae auctoritatis concessio inviolata perinaneat, manu propria subter firmavimus et bulla nostra insigniri praecepimus. Signum (M. ) domini Hludowici serenissimi augusti. — Iohannes sacri palatii protono- tarius. Data iil. nonas novembris, anno Christo propitio imperii domni Hlu- dowici piissimi augusti xv., indictione xiii. — Actum Orcho curte regia in dei nomine. Feliciter. Amen.
Nach Abschr. Cereda's aus dem Stadtarchive zu Cremona, B. 8. — Von der bei Affó Guastalla 1, 298 abgedruckten Schenkungsurk. vom Nov. 2 unterscheidet sich diese im we- sentlichen nur dadurch, dass dort Guastalla und Luzzara, hier nur jenes geschenkt wird; ein Zweck der besondern Verbriefung, nachdem die umfassendere vorhergegangen war, ist schwer abzusehen.
14. Kaiser Ludwig LI schenkt dem Kloster S. Sisto zu Piacenza die Graf- schaft über einen Bezirk am Zusammenflusse des Po und der Adda, so dass der Aebtissin dort die Gerichtsbarkeit und alle andern óffentlichen Rechte, mit Ausnahme der Goldwiäscherei, zustehen sollen. Pavia 872 Sept. 26.
In nomine domini dei eterni. Ludowicus gratia dei imperator augustus. Certum est, quia quanto magis sanctorum ecclesias et honorem ampliabimus, tanto largius eorum suppetias et dei remunerationem impetrabimus. Noverit igitur omnium fidelium nostrorum diligentia, tam futurorum, quam qui in no- stra modo sunt presentia, quod nos ideo et ob petitionem quidem nostre dilec- tissime coniugis monasterio sanctorum Sixti et Fabiani et sancte Resurrectionis, quod ipsa construxit intra menia Placentine urbis, concedimus atque permitti- mus aliquid licet parum, quod est nostre concessionis. Quippe sicut ager Corni et Lardarie ad alterutrum extenditur, et sicut Padus et Addua ab hinc dis- currant, quousque simul conveniunt, ita permittimus atque donamus omnem comitatum ad cortem predicti monasterii, que est insula Roncarioli, quatenus omnes habitantes vel hos intra terminos proprium aliquid habentes deinceps solummodo ante predicti inonasterii abbatissam vel aliquam personam ab ea missam perficiant ex ipso suo proprio omnem placitum et emendationem, et ipsi monasterio vel abbatisse persolvant omnes publicas actiones et functiones cum omni eXcuvio, sicut nobis debent vel nostro comiti aut nostro missatioo. Teloneum quoque et curaturam et mercata vel etiam oinnia, que sunt ad pu- blicum regium pertinentia, habeat deinceps ipsius monasterii omnis abbatissa. Ipsa etiam flumina paulo ante noininata, a quo et quousque ea supra determi- navimus, sua similiter sint, ut habeat in eis universas piscationes et portum et ripaticum et molendina, cuiuscumque sint terre atque confinium, et palific- turam et omnia, quantumcumque ad nostrum pertinet opus publicum, excepta auri lavatione, quam camere reservavimus nostre. Hec autem ad votum nostre dilectissime coniugis prescripto monasterio concedimus, donamus et ad pro- prium nostra auctoritate in perpetuum firmamus, ut abbatissa loci istius te- neat, que supra diximus omnia, habeat, possideat, gaudeat sine contradictione universorum et regum et populorum. Si quis autem hac nostra preceptaria concessione post nostrum forte decessum ipsi monasterio non fecerit, et dictum facinus qualiter puniendus erit, componat trecentas scilicet optimi auri libras, in camera regis medietatem, et abbatisse ipsius monasterii alteram partem. Ut autem hoc nostrum preceptum verius esse gredatur, ad sigilli nostri im- pressionem recognoscatur. Signum domni Hludwici (.M.) serenissimi impe-
*
20 872 Sept. 26.
ratoris. Divoidus diaconus ad vicem Adalgisi recognovi. ^ Dat. vi. ka- lendas octobris, anno imperii domni Hlodwici iinperatoris augusti Christo pro- pitio xxiii, indictione quinta. Actum Papia palatio regio in dei nomine. Feliciter. Amen.
Nach Abschr. Cereda's aus dem Stadtarchive zu Cremona, Pluteus Castri novi Bucce Abdue U. 1. — Vgl. $ 126 n. 2, wo das aus einer anderen fehlerhaften Abschrift entnom- mene Datum 857 zu berichtigen ist.
15. Zwei päbstliche Legaten, dann der Bischof von Lodi und ein Gastalde als Königsboten investiren einen Knecht für das Kloster S. Sisto zu Pia- cenza mit genannten, demselben vom Könige geschenkten Besitzungen. Faedo 879 Aug.
In nomine domini. Brevem pro futuris temporibus securitate et firmitatem
ad memoriam retinendam, qualiter vel quibus presencia bonorum hominum, corum nomina subter leguntur, investivit lohannes et Pascalis episcopi sancte Romane ecclesie, et Gerardus episcopus sancte Laudensis ecclesie, nec non et Dido gastaldio misso donni Karlomanni regis per columna de casa et servo monasterii Gariberto, Ádelberto servo monasterii in honore sancte Resurrec- tionis atque sanctorum martirum Systi et Fabiani, quod domna Angilberga imperatrix a fundamentis Placentie construxit, per iussionem dompni Karlo- manni regis de curte Faeto atque curte Muciana, seu et de massariciüs in Waldo Melato, cum ipso Waldo et cum omuibus adiacentiis et pertinenciis, cum servis et ancillis ad ipsas prenominatas duas curtes aspicientibus in in- tegrum ad partem predicti monasterii ad proprietatem habendam iuxta ipsum preceptum, quas domnus Karlomannus rex a presenti die pro remedium anime sue prefato monasterio contulit proprietario iure omni tempore habendum at- que possidendum. ^ Facta est hac vestitura in ipsa curte Faedo, anno domni Karlomanni regis in Baivaria tercio, et in [talia ii., mense augusti, indictione xii. + Ego lohannes episcopus, legatus sancte sedis apostolice, sicut supra peregi et subscripsi. + Pascalis episcopus, legatus sancte sedis apostolice, sicut supra peregi et subscripsi. + Gerardus episcopus, qui iussione regia egi, subscripsi. + Dido, qui iussione regia subscripsi. Ego Gauso ibi fui. Riprandus interfui, + Ilderado interfui. ^ + Ego Tethaldo inter- fui. + Redaldo ibi fui. ^ Sigiprando scavino ibi fui. ^ + Guzeprando ibi fui + Ego Gariprando ibi fui. + Ego Riebertus ibi fui. + Ego Appo ibi fui. ^ Pedebertus ibi fui. + Esenbertus ibi fui. + Ego Stadbertus ibi fui. — S. m. Ermerulfi comes interfui. S. m. Gauselmi filius Berte, qui interfüt. ^ S. m. Boniperti de Pravello, qui interfuit. ^ S. m. Cristofoli de Silvani, qui interfuit. — S. m. Nanteri ex genere Francorum, qui interfuit. S. m. Ansemondi ex genere Francorum, qui interfuit. ^ S. m. Ingelberti ex genere Francorum, qui interfuit. ^ S. m. Guilleranca vicecomiti, qui inter- fuit. S.m. Tesmulti de Isella ex genere Francorum, qui interfuit. ,S. Ego Wido notarius hunc breve scripsi et interfui.
Nach Abschrift Cereda's aus dem Original im Stadtsrchive zu Cremona, unregistrirte
Stücke. — Vgl. zu $ 212. In ühnlicher Form investirt 864 ein Königsbote einen Knecht für die Kaiserin mit Guastalla; Affó Guastalla 1. 299.
16." Im Gerichte des Gastalden von Savona wird eine Schenkungsurkunde vorgelegt und der Inhalt nach Verneinung entgegenstehender Ansprüche durch die dazu Aufgeforderten durch Urtheil bestätigt. Savona 886 Juli.
Noticia iudicati, quem facimus, qualiter se congunserunt Petrus presbiter
886 Juli. 91
et abate monasterio domini Salbatoris sito monte Ámiate una cum Aldo de vico Aquabiola, qui erat abocato de ipso monasterio, cum Eribrandu filiu bone memorie Gosperto generis Francorum, qui fuit abitator cibitate Suane, cum Petrus de Atriana, qui erat abocato ipsius Eribrando intro muro cibe* Sua- nense, in presencia Leuprando gastaldio ipsius cibitatis Suanense, Stefano sanctissimo episcopus sancte sedis Suanense, Sassoni, Iubermanno, Ermim- perto, Ipetropi isti scabini Suanensi, Teudegrimo et Stefano Senensi, Teudi- lassu de Clusio, Liuperto scalino Pistoriense, Alperto, Ansicisi, Rogilando, Adelperto, Stefano, Dodo, Teudoni, Ruidolfu, alium Stefanum, Guilleradum, Stefanum, Alfridi abocato, Leoprando, Poto, Moriuco, Petrus, Deodatum, Alixandrum, Ansiprandum, Cristianum, et alii plures. In istorum omnium cepit altergare et dicere Aldo, qui erat abocato eidem Petroni presbiter et abati de parte denominato monasterio, abersus Eribrandum filius Gosperto et contra Petrus abocato suo: ‚Abemus ista cartula, quam Adalmi emisit de omne rebus suus de vico Familice, de mobile et inmobile, omnia et in omnibus in parte denominato monasterio; volumus sapere, si tu nobis illa contendi.* Tunc ipsi nominati iudici ipsa carta legere fecerunt in sui presentiis. Et ipsa cartula continebat, como dicto Adelmi de vico Fainilice eam emissiset omne rebus suis, mobile ac inmobile in integrum, et aprecium recipatum et publica notario scripta de testibus roboratum secundum legem. Tunc ipsi nominati iudici interrogaberunt ipse Eribrandum et Petrum abocato suo: ,Quid dicitis de iste case et rebus de vico Familice, unde vobis iste Petrus presbiter et abate cum istu Aldo abocato suo ostende, si eam contenditis aut per carta, aut per testimonia, aut per susscessione, aut per qualibet argumentum" inge- nium?* Tunc ipse nominato Eribrandus cum Petrus abocato suo manifestabi et dixi: ,Quia nec per cartulam, nec per testimonia, nec per suscessione, nec per nullum argumentum, nulum ingenium non "non abemus, per quem bobis Petroni presbiter et abati et Aldoni abocato tuo a parte de nominato mona- sterio contendere possumus ipsa nominata rebus, quem ista vestra kartula continet de Adilmi in bico Familice.' Cum ipsi nominati iudici taliter refuta- tione et manifestatione facere audieruntin suis presentiis . . . . . . recte nobis conparuit ese ita et iudicabimus, ut parte de ipsa nominata monasterio abe- rent ipse case et rebus, sicut sua cartula continet, et parte Eribrando fuisse tacitus et contentus. Pro amputandi intentione vel securitate nominati mo- nasterii per amunicione de nominatum gastaldio et iudici Ermimpertum nota- rium et scabinum scribere amunuemus, temporibus domno Karulo imperatore sedente anno sesto, adque domno Stefano suinmo pontifici et unibersali pape sedente anno primo, mense iulium, indictione quarta. — T Ego Stefanus epis- copus ibi füi. + Ego Leuprandu gastaldio ibi fui. — + Ego Sasso soabino ibi fui. + Ego Petru scabinu ibi fui. + Ego Adolbertu ibi fni. + Ego Raidolfu ibi fui. Sign. T m. Domnulo de Suacla ibi fui. Sign. T m. Petrus de Prandoni ibi fui. — Sigu. t m. Alfridi ibi fui. Sign. t 1n. Cristiano ibi fi. ....Guillerado et Stefano ibi fui.
Aus dem Orig. im Staatsarchive zu Siena, Prov. S. Salvatore in M. Amiate. — Vgl. zu $ 12; 13 n. 1, wonach diese Urkunde den ersten bekannten Fall ausserhalb des Spoleti- nischen bietet, so dass eine Ausbreitung dieser Form von dort durch Tuszien nach Ober- italien nicht unwahrscheinlich ist. Vgl. such zu $ 544. 545.
17. Im Gerichte des Pfalzgrafen und Grafen von Mailand wird die Ur- kunde über einen angeblich bestrittenen "T'ausch vorgelegt, von der dasu
22 892 Aug.
aufgeforderten Partei auf jeden entgegenstehenden Anspruch verzichtet und das durch Urtheil bestätigt. Mailand 892 Aug.
[Dum] in dei nomine civitatis Mediolanensis curte ducati, infra laubia eiusdem curtis, in iudicio resseret Maginfredus, comes palatii et comes ipsius comitati Mediolanensis, singulorum hominum iusticias faciendas, ressedentibus cum eo Rotcherius vicecomitis ipsius civitatis, Ursepertus et Rachifredus iu- dices domni imperatoris, Rotpertus, Ragibertus, Aginaldus, Hilderatus iudices ipsius civitatis Mediolanensis, Petrus, Ladelbertus germanus de Gratis, Sta- chelbertus iudex de Curugo, Armundus, Rotfredus et Guidoaldus notariis, et reliquis multis. Ibique eorum venerunt presentia Petrus aba monasterii sancti Christi confessoris Ambrosii, ubi eius sanctum quiescit corpus, situm in suburbium eiusdem civitatis Mediolanensis, unacum Ambrosius iudex ipsius civitatis et advocato eiusdem monasterii, nec non Gausprandus scavinus abi- tator Moditia et advocato ecclesie sancti Ioannis, sita eadem villa Moditia, in- tentionem abentes. Dicebat ipse Petrus abba et Ambrosius advocato: ,Dedit parte abatie sancti Ioanni mihi Petri abbati oratorium unum in onore sancti Georgii constructum, cum aliquantis denominatis rebus in comutacione a parte monasterii sancti Ambrosii, qui sunt positis in vico et fundo Colonia; et ego per ipsum oratorium et rebus vegario dedi de rebus ipsius monasterii sancti Ambrosii a parte ipsius ecclesie sancti Iohannis similique oratorium unum in onore sancti Eugenii edificatum cum rebus denominatis in vico et fundo Con- corezio; set modo pars ipsius ecclesie sancti Ioannis in alico de ipsi rebus parti iam dicti monasterii contradicent; unde querimus abere iustitiam; que cartula comutacionis pre manibus abemus.* Oc dicto, tunc predicti auditores fecerunt eandem cartulam comutationis, que ipsi Petrus abba et Ambrosius pre mani- bus abere dixerant, relegi. Ubi inter cetera continebatur, qualiter Petrus abba monasterii sancti Christi confessoris Ambrosii, ubi eius sanctum quiesceret corpus, dedisset in causa comutacionis Petri archipresbitero et custus ecclesie sancti Iohanni, sita Moditia, a parte ipsius ecclesie sancti Iohannis presenti die a proprium abendum basilicam unam constructam in onore sancti Eugenii, cum curte, orto et campo in simul tenente, cum aliquantis aliis rebus teritoriis in vico et fundo Concorezio, quod sunt vinea petia una cum area eius, camporas petias novem, stilva stalaria petia una; quod essent per mensura ipso sedimen et cum area, ubi extat ipsa basilica, curte et orto, perticas legitimas iugialis tres, et tabolas decim et septem; ipsa vinea esset area, in qua extat, per men- sura iusta iuge una et perticas iugialis sex et tabolas undecim; primo campo a prato de Valle esset iuges tres et perticis . . . . ; secundo campo dicebat Aruncesiolo esset iuges duas; tertio campo dicebat a clusura de Cerone, esset perticas decim, tabolas quatuor; quarto campo similiter dicebat a clusura de Cerone, esset perticas septem et tabolas decim et octo; quinto campo dicebat a Vustana, esset perticas novem et tabolas duodecim; sexto campo dicebat & Puble, esset perticas quatuor, tabolas decim; septimo campo dicebat a Prato domnico, esset perticas quinque et tabolas duodecim; octavo campo dicebat a Via de porta, esset perticas quatuor et tabolas sedecim; nono campo dicebat ibi a Vidi da porta, quod esset Latustrada, esset perticas sedecim; ipsa silva stalaria dicebat a Gladaria, esset iuges duas, perticas novem. Unde ad vicem recepisset ipse Petrus abba similiter comutacionis nomine a parte ipsius mo- nasterii sancti Ambrosii abendum ab eodem Petro archipresbitero et custos de res ipsius ecclesie sancti loanni basilicam unam in onore sancti Georgii, cum curte, orto et campo simul tenente, seu rebus ad ipsam basilicam pertinentes,
892 Aug. 23
in vico et fundo Colonia, quod essent per mensura iusta ipso sedimine et cam- pum unum tenente, tam area de sub eadem basilicam, et foris perticas iugialis quatuor; vineis petias duas, quod essent areas earum perticas septe, tabolas novem; pratus petias tres esset iuge una et tabolam deciin et septe; camporas petias decim esset iuges decim; stalarias petias duas essent perticas septem et tabolas sedecim. Et legebatur super ipsis rebus da ambarum partium ac-
cessissent ipsi comutatores, seu Ragifredus iudex et missus domni imperatoris,
una cum viris idoneis extimatores, id essent Ragibertus, Ambrosius seu Án-
paldus notarius Mediolanensis, Giselbertus, Nortemannus et Gisus de Medio-
lano, Gisenulfus de Anticiaco, loannes de Roveniasco, qui oinnibus comparuis- . sent; et ipsi extimatores extimassent basilicas et res ipsas de ambarum par-
tium; per quod causa dei ecclesiarum essent bene a congruitatem ipsorum sancti locis ipsa comutacio legibus, ac firmiter fieri potuisset; et taliter sibi unus alteri ipsi comutatores die presenti predictas basilicas et res sibi invicem proprietario et canonice legibus abendum tradiderunt, et faciant pars parti quisco accepit legaliter, quidquid previderint, sine uni alterius contradictione, sub pena duplis ipsis rebus oblicatis. Erat cartula ipsa comutacionis manu . propria scriptionis eiusdem Petri archipresbitero firmata, et ad iam dictis Ra- gifredus iudice et misso et extimatores, adque ad reliquis testibus roborata, scripta et completa per manus Alderici notarii; et legebatur tradita fuisset et emissa anno imperii domni Widonis imperatoris secundo, ınense magio, indic- tione decima. Cartula ipsa relecta respondit ipse Gariprandus scavinus et advocatus: ,Vere contra ista comutacione nihil contradico, quia nec possum, . eo quod legibus emissa est, et parti monasterii sancti Ambrosii iam dictam -
basilicam in onorem sancti Georgii constructa in vico Colonia, nec rebus, qui- bus per istam comutacionem Petrus archipresbiter et custos ecclesie sancti lohannis site Moditie, cuius advocatus sum, tibi Petri abati a parte monasterii sancti Ambrosii in comutacionem dedit, nihil parti sancti Iohannis pertinent, eo quod iusta ista comutacione propriis iam dicti monasterii sancti Ambrosii esse debent; et ut dixi, nihil de eis vobis contradico, quia nec legibus possum; set sicut in eadem comutacio legitur, ita per omnia firmum et stabilitum esse et permanere volo.‘ His peractis et manifestacione facta paruit supradictis au- ditoribus esse recte et iudicaverunt, ut iusta eorum intentione et professione - sive manifestacione eidem Gariprandi advocatori, et ut iam dicta legitur co- mutacio, predicta basilica in onorem sancti Georgii constructa, cum iam dictis rebus in Colonia, quibus Petrus abba da parte sancti lohannis in coınutacio- nem accepit, a modo et in antea pars iam dicti monasterii sancti Ambrosii abere deberet, sine contradictione parti iam dicte ecclesie sancti lohannis. Et finita est causa. Et qualiter acta vel deliberata est causa, presentem no- ticiam pro securitate et firmitate parti eiusdem monasterii sancti Ambrosü ego Adelgisus notarius scripsi, anno imperii domni Widonis imperatoris secundo, mense augusto, indictione decima. Signum t manus nominato Maginfredi comiti palatii, qui ut supra interfuit. ^ Ragifredus iudex domni imperatoris interfuü. ^ Rachibertus iudex interfui.
Nach den Drucken: Giulini Memorie di Milano 2, 469 und Frisi Memorie di Monza 2, 10. — Vgl. $ 12 n. 5.
18. Im Gerichte zweier Gastalden und Judices wird bei einer Klage wegen Nothzucht der Beklagte auf sein Geständniss zur Geldstrafe verurtheilt und, da er sich für zahlungsunfähig erklärt, mit Person und Vermögen
24 894 Sept.
der Klägerin und dem Vertreter des Fiskus übergeben. Salerno 894 Sept.
In nomine domini. Octabo decimo anno d. Waimari principi et imperialis patricii, et secundo anno d. Waimari principi filii eius, mense september, tertia- decima indictione. Dum ante nos Petrus et Benedictus castaldei et iudici- bus coniuncti fuisset Adelgisa filia Walcari cum Adelfrid filio Adelmundi pa- rentes et adbocatore suo, simul cum ipsi benit Teodelgardus de Nucerea filius ern Primis ipsa nominata Adelgisa cum ipso Adelfrid tutore et parentes suos, in cuius mundio subiacebat, dixerunt, ut ipse Teodelgardus in birtute compreensisset ipsa Adelgisa et in terra illa iactasset et adulterasset illa; et iam ante os dies inde iudicatu abuisset, ut per testes ipso ei adprobaret; pro ita parata erat ipsa Adelgisa et ipse Adelfrid tutor eius cum sua testimonia, ut ipso eis adprobaret secundum legem. Nos quidem iudicibus interrogabimus ipsum Teodelgardum, quid exinde respondere. Ille dixit: , Testimonia ista non recipio, eo quod berum est, quia ista Adelgisa in birtute compreensid et in terra iactabit et adulterabit illa.* Dum nos iudicibus tale eius manifestationem audibimus, iudicabimus, ut secundum legem nongentos solidos ex hac causa componere, medietate palatii et medietate ipsius mulieris; adstante ibidem Guidenardus filius Petri gastaldei, qui missus erat a pars palatii compositio- nem ista recipiendum. Nos quidem iudicibus diximus eidem Teodelgardo, ut daret wadia ipsorum, ut seeundum legem nongentos solidos eidem mulieris et ad pars palatii componeret. Ille dixit, ut non tanta abere rebus aut substantia, unde se ab ac culpa liberare possat, eo quod pauca rebus se dicebat abere. Dum nos iudicibus tale eius audibimus manifestationem et pauca se dicebat abere substantia, de presentis per capillis capitis suis se ipso Teodelgardus compreendere fecimus et in manu ipsius Adelgise et Adelfrid parenti et tutori sui seu et ipsius Gaidenardi, qui missus erat a pars palatii, se tradidid cum omnibus rebus suis pro suprascripta compositione. Et pro securitate ipsius ipsorum mulieris et parenti sui et pro pars palatii una misimus iudicatum, quod tibi Dausdedi notario scribere demandabimus. Actu sacro Salernitano pa- latio. F[eliciter.] +Ego qui supra Petrus me subscripsi. —- Ego qui supra Benedictus.
Nach dem Drucke: De Blasio Series principum Longobardorum 146 aus dem Archive des Klosters S. Trinità della Cava. — Vgl. $ 518 n. 10 u. Nachtr.
19.' Im Gerichte des Grafen von Chiusi werden bezeichnete Grundstücke nach Verzicht der dazu Aufgeforderten durch Urtheil als Eigenthum der Abtei S. Salvator in Monte Amiate anerkannt. In der Grafschaft Chiwsi 903 Oct. 21.
Dum in dei nomine istius comitatu Clusense ad sancto Simeon sito in casale Avennana resedissemus in iudicio nos quidem Atto comes, et reseden- tibus nobiscum Nordimannu, Robbertu, Ausolcari scavini, Alboni, Ado de Si- lice, Wilprandu notarii, Petrus, Adalgisi, Adalricu gastaldii, Nittiramu Saligi, quam et aliis plures circum adstantibus. Ibique in nostris veniens presen- cia Teudilasi scavinu, qui erant advocato de mostario sancti Salvatori sito monte Amiate, causam nobis dicendo contra Stefanu filiu quondam Bricioni, et contra Atrualdu filiu bone memorie Ardirico: , Volo scire, si istus Stefanus et Atrualdu contendere vellent casa et res illa, qui estin casale Ausareni, cum duo sistariorum de terra de grano ad seminandum turno ipsa casa, et due porcioni de ille vinee, qui sunt in iam dictu Ausareni, et medietate de illo
903 Oct. 21. 95
campo; et exinde clare facimus de ipsa terra, quia de uno latere se tangi ad illa terra de illa curte Decininula, et de alio latere se tangit at terram sancti Petri et excurrit fossata, da caput excurrit via publica et est terra regine, da pede excurrit flubio Firmone; volo scire, si contendere aut contrare volueritis.‘ Cum ipse Teudilasi advocato taliter retulissent, adfatuerunt se ipsus Stefanus et Atrualdu, in responsis dixerunt: , Vere ipsa casa in iam dictu casale Ausa- reni cum duo sistariorum de terra de grano seminandum inturno illa casa, et due porcioni de ipse vinee, et medietate de illa terra infra super nominate loca designate eisdem Teudilasi advocato ad parte de predicto monasterio non con- tendimus, nec per cartas, nec per testes, nec per ereditate, nec per nulla scrip- cione firmitatis non contendimus, quia nobis nichil pertinens.* Professio et re- flutacio ac facta, tunc nos qui supra iudices" auditores rectum nobis omnibus esse paruit et iudicabimus, ut ipsa predicta casa et vinea et terra, qualiter ipsus Stefanu et Atrualdu reflutaverunt ipse Teudilasi advocato, ad pars de phato monasterio de pars eisdem Stefano et Atrualdo legibus aberent, et ipsus Stefanu et Atrualdu iuxta suorum professio et refutacio exinde taciti et con- tempti manerent. In ei modi finita est ac causa. Et anc noticia iudicati pro commemoracione temporibus et securitate ad prefato monasterio nos qui supra iudices Odolbrandus clericus et notarius scrivere comimoruemus. Quidem et ego Odolbrandus clericus et notarius per amonicione desuper nominati iudi- cum ac noticia iudicati scripsi. Et oc factam est regnante domnu Beren- gariu gracia dei rex, anno regni eius deo propicio sexto decimo, mense octuber exiente undecimo dies, indictione septima. + Signum manus de suprascripto Atto comis, in cuius presencia anc altercacio acta est. + Ego Robertu sca- vinu ibi füi. + Ego Nordimannu scabinu ibi fui. + Signum manus Alboni, qui ibi fuit et manu sua scrivere rogavi. + Ego Wilprandu notario ibi fü. + Signum manus + Signum manus Adalgisi et Adalrico Saligi, qui ibi fuerunt et manu sue scrivere rogaverunt. +Signum manus Adoni de Silice, qui ibi fuit et manu sua scrivere rogabi.
Aus dem Orig. im Staatsarchive zu Siena, Prov. S. Salvatore in M. Amiate. — Vgl. zu $ 13; 544.
20. Im Gerichte des Grafen Wifred wird, da der Beklagte ungehorsam ist und nicht gepfündet werden kann, der Kläger durch [nvestitur sicher- gestelli und wegen anderer Klagen das Vermügen des Beklagten in Bann gelegt. Piacenza 911 Sept. '
Dum in dei nomine civitate Placentia ad monasterium sancte Resurectio- nis intus caminata, que est iuxta basilica sancti Petri, in iudicio resedisset Wifredus comes eiusdem comitato Placentino per data licentia Adelberge ab- batisse ipsius monasterii, una cum Fremsit vicecomes, residentibus cum eis Auspertus, Adelbertus iudices dompi regis, Saxo, Luitardus, Adalbertus, Andreas, Leo scavinus, Gausus, Walterius, Aicardus notarii, Addo, Waifre- dus, Albericus. ^ Ibique eorum veniens presentia Petrone iudex et advocato suprascripti monasterii cepit dicere: ,Iam multis vicibus per multas plac[ita reclamavi super Lictardum] ex genere Francorum, vasallo Elmerici vice- comes, quod ipse in casis et rebus iuris ipsius monasterii sancte Resurectionis positis in loco et fondo Duliara seu et eius adiacentia, quod ipse introisset et detenuisset malo ordine et exinde fruges tulisset, sed unquam ad placitum mi- nime habere potui.‘ Tunc ipse Wifredus comes et predicti iudices et scavinus dixerunt: ,Vere recordati sumus, quod iam multis vicibus nostris presentiis
26 911 Sept.
semper te reclamare audivimus super ipsum Lictardus, et nos eum semper monuimus ad placitum veniendum iustitias faciendum, et etiam minime inve- nimus, ubi eum pignorare potuissemus.‘ Et cum non invenissemus, ubi eum pignorare potuissemus, nec eum ad placitum habere potuimus, tunc ipse Wi- fredus comes ex iussione domini regis eundem Petronem iudex et advocato ad parte ipsius monasterii de omnibus ipsis casis et rebus in predicto loco Du- liaria, unde se reclamabat, ad partes ipsius monasterii salva querella investi- vit; et pro eo quod aliis hominibus de ipsis "Herardus reclamabant, et ad placitum eum habere non potuimus, nec de sua pignora invenire non potuimus, tunc ipse Wifredus comes per fuste elevationem, quod in suis tenebat manibus, omnibus casis et rebus iuris ipsius Lictardi pro singulis locis in finibus Pla- centina in bannum misit pro eo, quod unquam ad placitum minime eum habere potuit; et omnibus cognitum fecit, quod in bannum missa essent. Factum hoc fuit de mense september, anni domno Berengarii rex deo propicio vigesimo quarto, indictione quinta decima. + S. m. Wifredi comes, qui ut supra in- terfui. + S. m. Fremsit vicecomes, ut supra interfuit. ^ Auspertus iudex domni regis ibi fui. ^ Adelbertus iudex domni regis ibi fui. ^ Luitardus sca- vino ibi fui. — S. mm. Engelberti et Engelprandi de civitate Placentia, qui interfuere. + Ego Rotcarius notarius ibi fui et hunc breve scripsi.
Nach dem Drucke: Boselli Storie Piacentine 1, 290. — Vgl. $ 10 n. 11; $ 545 n. 5 Nachtr.
21. Vor dem Judex zu Salerno wird ein Streit eingeleitet unter Vorlage der Beweisurkunden, dann vor dem Fürsten fortgesetzt und nach Wieder- verlesung der Urkunden und Gestündniss des Angeklagten durch Urtheil des Fürsten entschieden, endlich vor dem Judex nach nochmaligen Ge- stündniss das ihm Abgesprochene vom Angeklagten zurückgegeben und dem Kläger durch Urtheil des Judex bestätigt. Salerno I18 Aug.
In nomine domini. Vicesimosexto anno principatus domini nostri Wai- marii principi et patricii, filius domini Waimarii principis et patricii, mense augustus, sexta indictione. Quadam vero die dum nos Petrus clericus et iudice essemus sacratissimo Salernitano palatio ad singulis audiendum vel dif- finiendum causas, tunc quoram nostris presentiis venerunt idest Iohannes abbas ecclesie sancti Maximi, unaque cum Waiferio advocatore ipsius ecclesie, cum quibus et ibidem venit Adi, qui supernomine Tina vocatur, filius Ragim- berti. Et continuo ipse quidem Iohannes abbas cum ipso suum advocatorem causare ceperunt adversus ipsum Adi dicentes: ,Hic iste Adi, qui vestris adest presentiis, tenet terra cum abellanietum, et qui fuit arvusto uno teniente in locum Flumicellu, ubi proprio Bolatitiano dicitur, qui fuit Ursi filius Ermemari,
qui legibus pertinet ipsius ecclesie sancti Maximi pro eo, quod ipse Ursus omnis rebus sua in manum commisit et tradidit ad iudicandum Ragemprandi diaconi; et ipse quidem Ragemprandus diaconus per offertionis cartule pro anima ipsius Ursi in ipsa ecclesia offeruit.‘ Unde in nostris presentiis ipsum brebem et ipsa cartula offertionis ostensa et relecta est. Cum quo auditis ipse Adi taliter adversus se causantes responsum eorum rediderunt dicentes: Ve- rum est, ut rebus ipsa teneret, set dicebant exinde habere monimen. Et statim ostedit quattuor cartule, et manifestavit, se exinde plus monimen non haberet. Cum quo relecte sunt; et ita continebat: Prima cartula, quomodo ipse Er- memari, qui fuit genitor ipsius Ursi, de ipsa terra cum abellanietum et arbusto medietate donaberat Pepini germani suo. Secunda cartula, quomodo ipse no-
918 Aug. 27
minatus Ermemari donabera Radoaldi filius ipsius Pepini medietatem ipsa terra cum arvusto et abellanietum. Tertia cartula continebat, quomodo ipse Ermemari aliquantum de ipsa terra per finis donaberat Lupuli liberto suo. Quarta cartula continebat, quomodo Maurus, qui fuit genero ipsius Ermemari, venumdederat ipsius Adi ipsa terra, quod Lupolus libertus ipsius Ermemari per subceptum launegild eis donaberat. Et per hac ratione ipse Adi que- rebat rebus ipsa habere, et dicebat, ut partibus ipsius ecclesie aliquando ipsa terra non tenuisset pro eo, quod ipse Ursus filio ipsi Ermemari ibidem sortio- nes non habui pro eo, quod pater eius ipso dedit. Quibus per ipso Iohanne abbate et ipso eius advocatore ipsius Adi responsum retdiderunt dicentes, quod partibus ipsius ecclesie rebus ipsa tenuit et dominavit, et ipse Adi malo ordine ibidem introibit. Etiam propter cognita causa ostederunt cartule et unum brebem, qui sunt de alii homine, qui ibidem tenuerunt rebus coniuncta, et nominabat ipse finis, de una parte fine sancti Maximi, sicut Ballone discerni, et termiti ficti sunt. Et una cartula continebat, quomodo mulier nomine Ursileupa, qui fuit uxor ipsius Ursi, venumdederat Spendei filius Petri ipsa quarta sua de due clusurie de terra de predicto locum Bolatianu per nominate finis, habentes finis una ex ipse clusurie, ubi super residentes fui; de uno la- tere fines de eredes Teoderici; de pede fine de eredes Petri; de super capu fine terra, qui fuit Nandemari filius Wisuli, que modo tenet Sichardus gastal- dus; de alio latu fines de eredes Petri et terra, qui fuit Lupuli. Ipsa alia pecia habet finis de uno latere fine bia; de pede fine caba; de alio latu fine Gulel- perti presbiteri; de super capite fine ipsius Spendei et Dausdedi, sceptatum modica terrola, quod ipse Ermemari socero eius dederat ipsius Lupoli. Dum nos superius iudex ınonimen ipsa per partes tulimus, et superii domino prin- cipi portabimus, et causationes ipse per ordine nunciavimus. Et ipse superius dominus princeps monimen ipsa per partes relegere fecit, et interrogavit ipsum Adi, per qua ratione habere voleret ipsa terra, quo ipse due cartule sunt con- tinentem, quod ipse Ermemari donaberat ipsius Pepini et ipsius Radoaldi filio eius. Ipse quidem Adi dixit, ut parentes ipsius fuisse, et per successione eis esse pertinentes. Unde iterum interrogavit eum: ,Qnoinodo tivi fuerunt per- tinentes?* Quibus ipse Adi dixit: ,Genitrice mea vera soror fuit ipsius Pepini, unde per ratione iusta lege ei ereditare non deberet.'* Deinde iterum ipse do- minus princeps dixit ipsius Adi: ,Ecce cartule, qui continet fines sancti Ma- ximi; ecce alia cartula, qui continet, quomodo ipse Ursus eos habui, et ipsa uxor eius ibidem introibi, et quarta sua exinde tulit, et eas bendidit; tu vero, si potest consignare, quomodo ab illo tempore, quo ipse cartule sunt conti- nentem, sic eos habuisse et dominasse.* Ille autem dixit, ut statim profexus est, et manifestavit se dicentes, ut exinde nullam adprobare poteret. Et statim per iudicium superii domini principi inter eis iudicatum est, ut ipse Adi ha- beant de ipsa terra ipsa modica terra, qui fuit ipsius Lupoli, da quale fines per sacramenta ausus fuerit ipso sibi adpropriare; et partibus ipsius ecclesie ex ipsa terra per ipse superscripte finis de ipso alium habeat tres sortio- Des. Nos superius iudex regressi a bestigiis superii domini principi inter- rogavimus ipsum Adi, si aduc amplius causare potuerit. Quibus ipse Adi pro- fecsus est, et manifestavit se dicendum, ut de cunta rebus, qui fuit ipsius Ursi, sicut superius finis posite sunt, neque per testes, neque per monimen, neque per successione, neque per nulla quoque inbenta ratione exinde causare aud contendere poteret in partibus ipsius ecclesie, sceptatum ipsa modica terra, qui fuit ipsius Lupoli, da quale fines per sacramenta ausus fuerit eos facere.
28 918 Aug.
Et statim rem ipsa retdidit adque retradidit in possessione ipsius ecclesie. Et nos superius iudex iudicavinıus, ut partibus ipsius ecclesie ipsa rebus omni tempore securo nomine sivi habeas sine omnis requisitione ipsius Adi et de eius eredes. Et inde pro securitate ipsius ecclesie et de eius rectores hunc no- strum diffinitionis emmisimus iudicatum. —— Quod scripsit ego Ursus notarius et interfui. Actum Salerno. T Ego qui supra Petrus me subscripsi.
Nach dem Drucke: De Blasio Series principum Langobardorum CLI aus dem Archive von La Cava. — Vgl. $ 519 n. 9 Nachtr.
29. Die Wittwe eines Freigelassenen verkauft, nachdem ihr ein Königsbote die Befugniss dazu ertheilt hat, Grundstücke, ohne eine weitere Gewühr- schaft, als die genauer angegebene, dafür zu übernehmen. Mailand 929 Juni 10.
In nomine domini dei et salvatoris nostri Ihesu Christi. Ugo gratia dei rex, anno regni eius deo propicio quarto, decimo die mense iunio, indictione se- cunda. Dum venisset Adelberga relicta quondam Petri, qui fuit habitator intra civitate Mediolani, et filia quondam Walperti una cum Giselbertus iudex germano et adiutore suo ad Lanfrancus iudex et missus domni regis, qui ex hac causa missus constitutus esse dicebat, petivit ipsa Adelberga ab eundem Lanfrancus, ut eilicentiam et auctoritatem publicam retribueret, aliquantis casis et rebus ad venundandum pro eo, quod predictus quondam Petrus liberto fuit et mundium iain dicte Adelberge ad curtem regiam cecidit. Cum ipse Lan- francus iudex et missus domni regis talem audisset postulationem, pro hamore dei et aniine domni regis ac sue mercedis eidem Adelberge licentiam dedit et auctoritatem publicam tribuit, predictis casis et rebus ad venundandum. Propterea constat, me qui supra Adelberga accepisse, sicuti et in presentia testium manifesta sum, qui accepi ad te domno Lamperto vir beatissimus sancte Mediolanensis eclesie archiepiscopus et filius bone memorie Warimberti argenti denarios solidos centum finitum precium pro suprascriptis casis et re- bus, que sunt pernominative efc. — — sine omni mea qui supra venditrici et heredum meorum contradictione vel defensione; et me quem supra Adel- berga nec meos heredes auctores nec defensores neque restitores non que- ratis, quia nec ego nullo modo esse permitto, sed cum istam presentem car- tulam vendicionis, quas in te emittere videor, et cum exempla de ista cartula de morgincap, quas tibi presentem manibus meis dare videor, et cum alias singulas moniminas et rationes per vos ipsos defensetis, qualiter melius po- tueritis, sine omni nostra contradictione; extra, que fieri non credo, si de meum alium datum aut factum exinde in alia parte apparuerit, cui ego dedis- sem aut fecissem; tunc tantummodo de ipsa mea alia datione si apparuerit, ego qui supra Adelberga una cum meos heredes tibi qui supra domni Lam- perti archiepiscopus et cui tu dederis vestrisque heredibus exinde auctores et defensores esse promitto; et si defendere non potuerimus aut si contra ac car- tulam venditionis per quovis ingenium agere aut causare presumpserimus, vel si agentibus consentiens fuerimus, tunc unde exinde meum alium apparuerit datum aut factum, vel unde exinde agerimus, in dublum vobis restituamus, sicut pro tempore melioratis fuerint aut valuerint, sub extimatione in eodem loco, quia sic inter nobis convenit. Actum civitate Mediolani. Signum manus suprascripte Adelberge, que hanc cartula venditionis ut supra fieri ro- gavit, et ei relecta est. Ego Lanfrancus iudex et missus domui regis ex ius- sione ipsius domni regis eidem Adelberge licentiam dedi et auctoritatem publi-
929 Juni 10. 99
cam tribui, ut supra et subscripsi. —— Giselbertus iudex domni regis germano et tator atque adiutor eidem Adelberge in ac cartula venditionis ad confirman- dum subscripsi. — Iohannes de Sesto rogatus ssi. — Gumpertus iudex domni regis in hac cartula venditionis rogatus teste ssi. — Radebertus iudex rogatus ssi. — Rofredus iudex domni regis in hac cartula venditionis rogatus teste ssi. — Gaidoaldus iudex domni regis in hac cartula venditionis rogatus teste ssi. — Adelbertus notarius rogatus teste ssi. — Angelbertus notarius scriptor huius cartule venditionis post tradita complevi et dedi.
Aus Abschr. des XI Jahrh. im Staatsarchive zu Mailand, Prov. S. Apolinare di Milano. — 1 Folgen die Angabe der Grundstücke und die in Verkaufsurkunden gewöhnlichen For- mein. — Vgl. $ 230 Nachtr.
23. In Gegenwart des König Hugo und unter Vorsitz des Pfalzgrafen wird anerkannt, dass der Kläger das verbürgte Placitum nicht eingehal- ten, der Beklante aber bereit gewesen sei, mit Zeugen oder Kampf zu be- weisen. Parma 935 Mai 30.
Dum in dei nomine civitate Parme, in domum sancte Parmeusis ecclesie, in turre noviter edificatam a domnus Sigefredus vir venerabilis eiusdemque sancte Parmensis ecclesie episcopus, hubi domnus Hugo gloriosissimus rex preerat, sub quadam pergola vitis prope ipsa mater ecclesia, per data licen- ciam predicta domni Sigefredi presul, in iudicio rexsideret Sarilo comes palacii singulorum hominum iusticiam faciendam et deliberandam, resedentibus cum eo Adelbertus vassus domnorum regum, Iohannes, Arnustus, Petrus, item lo- hannes, Raginaldus, Aquilinus, Papius, Racharedus, Alboinus, Ritpertus, Arial- dus, Gamtellonus et Fulbertus iudices domnorum regum, Iohannes, Sigelbertus, Stefanus, Petrus, Adelbertus et Gauselinus notarii sacrii palacii, Cristofalus scavinus ipsius Parmensis, Rimengausus, Adelbertus, Constabilis, Stabile, Cu- nipertus, Petrus notarii ipsius Parmensis, Berengarius filius quondam item Berengarii, Arialdus, item Berengarius, Adoricus, Ado, Bernardus, Iohannes, Nambivaldus et Winigisus et Leo vassi predicto pontifici, Ivo, Bruningus, Gumtardus, Lamfrancus et Tetgerius vassi Huberti comes, Gundelbertus, Adelbertus, item Adelbertus, Cristofalus et Rimstaldus de predicta civitate, et reliqui plures. Ibique eorum veniens presencia Madelbertus notarius et avokato canonice sancte dei genitricis Marie sita Parma, et ostensit ibi! no- ticia una, hubi continebatur in ea inter cetera, qualiter adramisset se Redulfus fllius quondam Odilardi ad probandum per testes, quod de molendinum illum, qui est edificatum sub urbem huius civitatis Parme prope porta, qui dicitur pediculosa, infra istos triginta annos investitus fuisset, quousque? pars pre- dicte canonice eum? exinde desvestisset: ,Et ego dedi [wadiam] de placito et testes ipsos [ad probandum] per testes aut omines per inquisicionem da pars prediete canonice; constitutum placitum missum fuit intra tres dies, quas vos Sarilo comes palacii ic sive Parma tenuissetis; hodie est tranacto die tertio, quod vos placitum tenere incipistis, et ego semper istos dies paratus fui cum iam dictos testes seu cum scuto et fuste reprobacionem ipsam dandum, sicuti wadiam dedi. Cum ipse Madelbertus notarius et avocatus taliter retulisset, tunc predictus Sarilo comes palacii fecit predictus Rodulfus per ipsum placi- tum et foris querere; set eum ibi non invenit. Et tunc noticia per securitate pars predicte canonice fleri admonuerunt. Quidem et ego Qualandus nota- rius [scripsi, anno regni]* domnorum regum deo propicio domni Hugoni nono, Lotharii quinto, tercio cal. iunii, indictione octava. t Sarilo comes palacii
30 935 Mai 30.
ss. + lohannes iudex domnorum regum interfui. ^ Aruustus iudex domno- rum regum interfui. Petrus iudex domnorum regum interfui. Iohannes iu- dex domnorum regum interfu. ^ Papius iudex domnorum regum interfui. Racheledus iudex domnorum regum interfui. Ritpertus iudex domnorum re- gum interfui. ^ Ego Cristofalo not. et scavino interfui. ^ Ego Rimengauso not. ibi fui. Ego Adelberto not. interfui. ^ Ego Constabile not. ibi fui. Ego Stabile not. ibi fui. Ego Rimertus not. ibi fui. — Aquilinus iudex dom- norum regum interfui. |
Nach dem Drucke: Affó Storia di Parma 1,339 aus dem Orig. im Kapitelsarchive zu Parma. — ! Dr. ostensi (ibi. — Dr. ? locus que. — ® Dr. cum. — * Dr. zeigt keine Lücke. — Vgl. S 9 n. 8; 11 n. 9; 161.
94. K. Lothar verleiht der bischöflichen Kirche von Triest alle Rechte des Reichs in der Stadt Triest und deren Umgebung und bestimmt insbeson- dere, dass die Eingesessenen nur vor dem Bischofe und dessen Boten, wie ‚vor dem Könige oder dessen Ffalzgrafen, zu Rechte stehen sollen. Pavia 948 Aug. 8.
In nomine sancte et individue trinitatis. Lotharius divina favente clemen- tia rex. Si sanctis ac venerabilibus locis digna conferimus munera, anime no- stre proficuum esse non ambigimus. Quo circa omnium sancte ecclesie dei fide- lium nostrorumque, presentium silicet et futurorum, comperiat universitas, qualiter interventu ac petitione Ottonis venerabilis episcopi nobis dilecti fidelis ac pro dei amore animeque nostri patris nostrisque remedio per hoc nostrum preceptum, prout iuste et legaliter possumus, concedimus, donamus, largimur atque offerimus ecclesie beate dei genitricis et virginis Marie sanctique Iusti martyris, que capud sunt Tergestini episcopii, cui preest venerabilis vir Io- hannes episcopus noster dilectus fidelis, omnes res iuris nostri regni atque di- strictus et publicam querimoniam et quidquid publice parti nostre rei pertinere videtur, tam infra eandem Tergestinam civitatem coniacentes, quam que extra circum circa et undique versum tribus milliariis protentis, nec non et murum ipsius civitatis totum per circuitum cum tribus portis et posterulis, et quicquid, ut dictum est, ad partem nostre rei publice inibi pertinere videtur. Precipien- tes itaque iubemus, ut nulla regni nostri magna, parva persona in prelibata Tergestina civitate curaturam, aliquod vectigal aut aliquam publicam funtio- nen exigere audeat, neque de foris, ut dictum est, tribus milliariis undique versus protentis. Nec alicuius auctoritate principis placitum custodiant, nec ante aliquem distringantur, nisi ante pretaxatum Iohannem episcopum suos- que auccessores ad partem predicte ecclesie vel eorum missos, tamquam ante nos aut ante nostri comitis presentiam palatii. Et quicquid nostre publice rei parti usque ınodo pertinuisse videtur, ipsi, quos predissimus, ad partem pre- dictarum ecclesiarum procurent in perpetuum et fruantur omnium hominum contradictione remota. Si quis igitur huius nostri precepti violator extiterit, congnoscat se compositurum auri optimi libras mille, medietatem cammere nostre et medietatem predicte ecclesie atque eidem lohanni venerabili episcopo dilecto fideli nostro suisque successoribus; insuper cum Iuda et Saphyra in eterno incendio habeat porcionem. Quod ut verius credatur diligentiusque ab omnibus observetur, manu nostra propria roborantes, anulo nostro subter in- signiri iussimus. Signum dompni Lotharii regis serenissimi. Odelricus cancellarius ad vicem Bruninci episcopi ac archicancellarii ! recongnovit. Datum viii. die augusti, anno dominice incarnationis d.ccec.xlviiL, regni vero
948 Aug. 8. 31
dompni Lotharii regis decimo octavo, indictione vi.? ^ Actum Papie. Fe- liciter.
Aus beglaubigter Abschr. von 1501 der Bestätigungsurk. K. Friedrichs II d. d. 1230 Sept., früher im Staatsarchive zu Wien, jetzt im Archive zu Venedig. — ! Hs. Odorici Regis ac vice cancellarius Bruminei Episcopi ac vice cancellarii. — * Hs. €. — Vgl. S 220.
20. Der Stadtrichter von T'eano entscheidet nach Beweis durch Zeugen und Eid mit Helfern zu Gunsten des klagenden Klosters S. Maria ad Cingla gegen den Grafen von Teano. Teano 964 Oct.
In nomine domini. Vicesimo primo anno principatus domni Paldolphi, quam et sexto anno principatus d. Landolphi gloriosi principibus, mense octu- ber, septima indictione. Dum nos Bisancio iudex Teanensis civitatis qua- dam die residente intus eadem civitatem ante conspectum d. Atenolfi magnifici comitis filii b. m. d. Atenolfi comitis, et erga nos ante euin residentibus plures nobiliores viri praedictae civitatis inter altercantes iudicando definiendas cau- sationes, tunc ante conspectum ipsius iamdicti gloriosi comitis astitit Iohannes presbyter et propositus atque custos ecclesiae s. dei genitricis et virginis Ma- riae, in qua est monasterium puellarum, quae sita est in loco Cengla, in qua domna Adelgarda religiosa abbatissa praeest. llle autem secum habendo Vi- gelmum iudicem advocatorem sd. monasterii et reclamabit superius dictus! comes, ut ministeriales eius de Bairano iniuste et contra racionem intrassent infra finis de duabus pecie de terris iamdicte ecclesie pertinentes, quae essent infra fines de supradicto loco Bairanum, in loco ubi dicitur Tora, et indicabit ei, ut terris ipsis haberent has finis: Prima petia de terra etc. Et ipsi mini- steriales eius de terris ipsis malo ordine frugium tulissent et serbi ipsius eccle- siae infra iamdictis finis pignorassent. Querebat inde ab eodem comite respon- sum audire et legem recipere. Ad haec ipse qui supra comes dum talia auditus dixit, ut ipsi ministeriales suos per suam iussionem talia fecissent, eo quod iam dictis terris ei legibus deberet essent pertinentes pro pars publica iam dicti comitatui sui Teanensis. Quibus ipse q. s. Iohannes presbyter et praepositus atque custos cum eodein advocatore ss. sui monasterii negaberunt dicendo, ut talia verum nunquam esset et pars publica infra iam dictis finis nunquam ha- buisset, set terris ipse pars ipsius ecclesiae s. Mariae per triginta annos pos- sedissent, etiam ille pro pars ss. ecclesiae talem poteret faceret adprobacionem per testimonia et consignacionem secundum legem et consuetudinem, quomodo ipse iamd. terris per ipsi iamd. finis pars iamd. ecclesiae trenta anni posse- dissent. Cumque nos q. s. iudex talia audibimus, interrogabimus eodem comite, si haberet ille de praed. terris scripcionem, ostenderet illam vel si poteret, inde ille faceret adprobacionem iudicaret illud. llle autem manifestabit, ut de ipse iamd. terris ille nullam scripcionem haberet et nullam adprobacionem inde fa- cere poteret, sed tantum dicebat, ut ipse iamdictis terris exfundatae fuissent et ei legibus pertinerent pro pars publica. Ideo ex iussione nominati d. Atenolfi comitis inter eum et iamd. propositum iudicabimus et per nostrum iudicium eodem praepositum cum ipsum advocatorem ss. ecclesiae guadiare fecimus cum Amatum filio Guaiferii pro pars et vice ipsius d. Atenolfi comitis tali tinore, ut ambarum partes pergerent super ipse iamd, terris, et ipse q. s. Iohannes presbyter et praepositus pro pars iamd. ecclesiae s. Mariae faceret ei qui Amati monstraret tres testes suos ipse iamd. terris per ipse iamd. finis, et ipsi testes facerent inde ei talem consignacionem ante praefatum comitem pro eius parte tendentes manum contra eum et per singuli testificando ei dicerent:
32 964 Oct.
‚Sao cco kelle terre per kelle fini, que te bemostrai, trenta anni le possette parte s. Mariae;‘ et testes illi et eodem praeposito et sacramentales ipsius ecclesiae firmarent ipsum testimonium per sacramentum ad evangelia secun- dum legem et consuetudinem; et ipse q. s. Amato pro pars ipsius iamd. comiti ante eum pligaret se cum sancta dei evangelia ad recipiendum de praedictis terris testimonia ipsa et sacramenta. Et de talia inter se complendum amba- rum partes mediatores inter se posuerunt etabierunt. In constituto autem, quod inter se posuerunt, duin ego qui supra Bisantio iudex cum plures nobi- liores viros assistebamus ante conspectum ipsius d, Atenolfi comitis, ambarum partes ante eum reconiuncti fuerunt. Ipse q. s. Iohannes presbyter et praepo- situs atque gustos pro pars iamd. ecclesiae s. Mariae paratus erat secundum legem et consuetudineni.cum eodem Vigelmum iudicem advocatorem ipsius ecclesiae et cum saoramentales suos seu et cum tres testes, nomina eorum Mari presbyterum et Benerosum presbyterum et Magelfrid subdiaconum et notarium, ad perficiendam ipsaın iaindictam consignacionem et sacramenta; quam et ipse qui supra Amato pro pars ipsius d. Átenolfi comitis paratus erat cum sancta dei evangelia; et intimabit ipsius q. s. comiti et nobis, ut ab ipsis praefati testes ipse iaınd. terris per ipse superius dictae finis monstratae haberent. Et tunc ego qui supra iudex ex iussione ipsius comiti ipsis iamd. testes separari feciinus, et ipsum q. s. Magelfrid subdiaconun et notarium fecimus duci in partem unam, et eodem Benerosum presbyterum tolli in partem aliam; et su- perius dictum Mari presbyterum ante nos detinuimus et eum diligenter de do- mini timore monuimus et interrogabimus eum, ut quod rectum ille de praedictis terris sciret, hoc illud testificaret, exinde testimonium retderet. llle autem ex- tensa manu contra eodem Amatuın et testificando ei dixit: ‚Sao cco kelle terre per kelle fini, que te bemostrai, trenta anni le possette parte s. Mariae.‘ Et eo amoto fecimus venire ante nos iamd. Magelfrid subdiaconum et notarium, et diligenter eum de domini timore monuimus et interrogabimus eum, ut quod rectum ille de praedictis terris sciret, hoc exinde testimonium retderet. llle autem extensa manu contra ipsum q. s. Ámatum et testificando ei dixit: ‚Sao cco kelle terre per kelle fini, que te bemostrai, trenta anni le possette s. Ma- riae.* Cumque ipsis iamd. testes ita quasi uno ore testificantes, statim ab ipsum q. s. Ámatum prc parte ss. comiti posita ibi ante eum ipsa evangelia, primis iuraberunt ei ipsi iamd. testes per singuli tangendo ipsa evangelia et dicendo per sacramentum, ut sic esset veritas, sicut illi eadein hora de ipse iamd. terris testimonium retditerunt. Deinde iuraberuot ipse q. s. Iohannes presbyter et praepositus et undecim sacraınentales ipsius ecclesiae tangendo ipsa evangelia et dicendo per sacramentum, ut sic essent veritas, sicuti ipsis iamd. testes de sd. terris testimonium retditerunt. Et ita est altercatio ipsa inter ipsum q. s. d. Atenolfum comitem et pars iamd. ecclesiae s. Mariae per ipsa testimonia et sacramenta secundum legem et consuetudinem finita et deliberata in omnibus. Quapropter nos q. s. Bisantio iudex, dum taliter ea omnia, quae superius le- gitur, inter nos acta et finita conspiceremus, iudicabimus, ut a nunc et semper ipse q. s. lohannes presbiter et praepositus et custos et eius successores et partem sd. ecclesiáe s. Mariae firmiter haberent et possiderent integre ipse iamd. duabus peciis de terris absque omni contrarietate et molestacione nomi- nati d. Átenolfi comiti et de eius heredibus et partis publicae vel cuiuscumque homini contradictionem. Et pro recordandum in perpetuum ea omnia, quae su- perius legitur, et pro securitate ipsius iamdictae ecclesiae et de eius rectoribus atque custodibus, quam et per nostrum remeinorandum iudicium hunc scriptum
nm
iudicatuin exiude eique Iohanni presbiteri et praepositi emisimus pro pars no- | minatae ecolesiae, quem tibi Martini clerice et notari scribere iussiinus, eo quod | interfuistis. _ Actu Teanense. 1 Ego qui supra Bisantio iudex. + Ego Unoaldo. + Ego Falco. -
Nach dem Drucke: Gattula Historia abbatiae Cassinensis 1l, 39 ex orig. zu Monte Cassino. — ! super dam dictum? — Vgl. S 518. 519.
964 Oct. 33
26. Ein Judev der Sabina urtheilt nach Gestündnisa der Beklagten zu Gunsten des Klosters Farfa. In der Sabina 969 Febr.
In nomine domini dei salvatoris nostri lesu Christi. Temporibus d. Ottonis a deo coronati magui imperatoris augusti et viri venerabilis Benedicti episcopi et Girardi comitis de territorio Sabinensi, mense februarii, per indictione xii. Breve recordationis et notitiam iudicatus facio ego Guido notarius de territorio Sabinensi per iussionem Guimarii iudicis et Leonis Bezonis et Io- hannis de Episcopo et Benedicti Martini et Lotherii et Franconis de Piniano et Guidonis Gregorii et Benedicti filii lohannis presbyteri et Gualafosse et Guidonis et Constantii et aliorum hominum. In quorum omnium presentia quesivit Hubertus iudex Homarium filium cuiusdaui Iobonis et Azonem filium Sabini et dixit: , Vos tenetis terram s. Marie in territorio Sabinensi in loco qui nominatur Turris suptus ipsam civitatem iniuste.‘ Et dixerunt ambo pa- riter: , Verum de ipsis rebus aliquando habuimus scriptum; sed nos insimul reddidimus in monasterio s. Marie.‘ Tunc iudicavit Guimarius et dixit: ,Re- futate ipsam terram ad lolıannem prepositum et ad Hubertum iudicem, qui est advocatus de monasterio s. Marie.* Et apprehenderunt fustem ipsi ss. Ho- marius et Ázo, et refutaverunt ipsam terram et vineam in ipso monasterio et ad ss. propositum et ad Hubertum, quod ab illo die in antea ipsam terram et vineam non contendant nec litigent, nec per scriptum tertii generis, neque per libellum, neque per quodlibet instrumentum cartarum, neque per quodlibet in- genium vel argumentum tam per se, quam per suppositam personam. Quia sic factum et diffinitum est intra ipsum castellum de Postmontem, in ınense et indictione suprascriptis. + Ego Guido notarius complevi et finivi.
Nach dem Drucke: Galletti Gabio 114 ex reg. Farfensi n. 475. — Vgl. S 565.
27. Im Gerichte des Judex und Kónigsboten Waltari wird eine vorgelegte Tauschurkunde als echt anerkannt, auf alle ihr entgegenstehenden An- sprüche verzichtet und das. durch Urtheil bestätigt. Pavia 974 März 14.
Ad monesterio sancti Petri quod dicitur in Celo aureo, quod est con- structum foris et prope anc urbem Ficinensem civitate, in broilo ipsius mona- sterii, quod estad post tribunal basilice saneti archangeli Michaelis, per da[ta] licentia domni Iohanni aba ipsius monasterii in iudicio residente Waltari iudex et missus domni imperatoris iustitias faciendas ac deliberandas, re[sidentibus cum eo Walperjtus, Gumbertus, Aistulfus, Adelinus, Sigefredus, Andreas, Aldo, Bonizo, Ato, Petrus, Gisulfus, Adelbertus iudices sacri palacii, Magin- fredus, Gezo, Mauro, Giselbertus qui et Gezo, et Martinus vasalli suprascripto
, Aistulfi, seu Zeno et reliqui plures. Ibique eorum venerunt presentia Leo archipresbiter filius quondam Iohanni una simul [cum Zeno filio Dominici] avo- cato suo, et ostenserunt ibi cartu launa comutacionis, ubi continebatur in ea hordine, sicut subter legitur:
In nomiue domni dei et salvatoris nostri lesu Christi. Otto gracia dei im- perator augustus, anno imperii eius deo propicio septimo, tercio die meuse fe-
r Ficker Forschuugen. IV. . 3
34 974 März 14.
bruarii, indictione se[cunda]. ^ Comutacio bone fidei noscitur esse contractus, at vice emptionis obtinead fir[mitatem eodemque nexu obli]cat contrahentes. Placuit itaque et bona convenit voluntate inter domnus Iohannes aba mona- sterii sancti Petri in Celo aureo, quod est constructum foris et prope anc Ti- cinensem civitatem, nec non et Leo archipresbiter filius quondam lohannis, ut in dei nomine debeant dare, sicut et a presenti dederunt ac tradiderunt vicissim sibi unus alteri. In primis dedit ipse domnus Iohannes aba comutacionis causa [eidem: Leoni] it sunt sediminas quinque et casinas et torcularas etc.! — Quidem et avicem recepit ipse donnus Iohannes aba a parte ipsius mona- sterii ab eodem Leone archipresbiter melioratas res, sicut lex habet, et sunt saliciolas duas cum areis etc.! — Has denique suprascriptas sediminas et omnibus rebus in iam noıninatas locas, ut supra legitur, sive et iamdicta petia de terra, ubi orto excolitur, et predicta braida in campania huius Ticinensis supra nominatas vel commutatas una cum accessionibus et ingressoras earum seu cum superioribus et inferioribus earum rerum, qualiter supra mensura le- “ gitur et coherentias decernitur, cum prealos earum vitis in integrum sibi unus alteri vicissim per as paginas pars [comu]tacionis nomine tradiderunt, facientes ex inde a presenti die tam ipsi quamque et successores vel eredes eorum le- galiter de [eis] receperunt iure proprietario nomine, quicquit voluerint aut pre- viderint, sine omni uni alterius contradictione, et spoponderunt sibi unus alteri quiequid dederunt in integrum ab omni homine defensare. Quidem et ut ordo legis poposscit et ad hanc previdendam commutationem accesserunt et super ipsis rebus ad previdendum item Aistulfus iudex et missus domini imperatoris una simul et Giselbertus presbiter et monacus, misso idem domini Iohanni aba ab eo directo, una simul et bonos homines estimatores, qui estimarent; hii sunt Enverardus filius quondam Iohanni, et Nothari qui et Rozo filius quondam Petri, seu Gotefredus filius condam Aldoni; quibus omnibus estimantibus com- parait eorum et estimaverunt, quod meliorata res susceperet ipse domnus lo- hannes aba a parte ipsius et sui monasterii ab eundem Leonem archipresbiter qua dedisset, et legibus comutacio ec fieri poterat. De quibus et pena inter se posuerunt, ut quis ex ipsis aut successores vel heredes eoruni se de hanc com- mutacionem removere quesierint et non permanserint in ea omnia, qualiter supra legitur, vel si ab unumquemque omine quicquid dederunt in integrum non defensaverint, componat pars parti fidem servandi pena dublas ipsas se- diminas et omnibus rebus, sicut supra legitur, qualiter pro tempore fuerint meliorate aut valuerint sub estimatione in consimiles locas. Et pro onore sa- cerdotii mei, cui supra Leoni archipresbiter, nec mihi liceat ullo tempore nolle, quod volui, set quod a me semel factum vel conscriptum est, sub iusiurandum inviolabiliter conservare promitto cum stipulacione subnixa. Unde due carte commutationis uno tenore scripte sunt. — Actum civitate Ticini. Feliciter. Ego Iohannes aba in anc cartam commutationis a me facta subscripsi. — Ai- stulfus iudex domini imperatoris nichilque mihi impediente in rebus meis in suprascripto loco et fundo Monte missus fuitutsupra. Ego Giselbertus pres- biter et monacus, qui super ipsis rebus accessit et missus fuit ut supra. — Sig- num manibus suprascriptorum Enverardi et Rothari qui et Rozo seu Gotefredi, qui super ipsis rebus accesserunt et estimaverunt ut supra. ^ Gerolimus iu- dex domini imperatoris rogatus subscripsi. —Giselfredus iudex domini impe- ratoris rogatus subscripsi. Petrus notarius sacri palatii rogatus subscripsi. Daivertus lege vivente Romana rogatus subscripsi. Signum manus Do- minoi filii quondam Radaldi lege vivente Romana teste. Aldo iudex domini
974 März 14. 35
imperatoris rogatus subscripsi. ^ Sigefredus notarius sacri palatii rogatus subscripsi. Ego Tunnus notarius sacri palatii scriptor huius carte commu- tationis post tradita complevi et dedi.
Carta ipsa commutacionis ostensa et ab ordine lecta interrogati sunt ipsi Leo archipresbiter et Zeno filius quondam Dominici et advocatus ab his iudices et auditoribus, pro quia carta ipsa commutacionis ibi ostenderent. Qui dixe- runt: ,Vere ideo carta suprascripta commutacionis ic vestri ostensimus pre- sentia, ut ne silens aparean et nec sediminas et casinas et torculoras super habente seu et omnibus rebus ipsis, quibus sunt positas super fluvio Padi in locas et fundas Luciano, Spariano, Monte Nigrini, Sancto Secundo, Generasi, Cerclaria, Arena, quod estat non multum longe da castro quod dicitur Vico Baroni, et item Arena seu in Albareto, quod et ortum unum suburbium hu- ius Ticinensis non multum longe a basilica sancti Theodori, sive et braida una in campania huius Ticinensis, que iacent prope braida que dicitur Petri Ade- lardi, que suprascripta legitur commutacionis carta, iusta suprascripta com- mutacionis carta ad nostram habemus et detinemus proprietatem et, si quis- libet homo adversus nos ex inde aliquit dicere vult, parati sumus cum eo ex inde in racione standum; et quod plus est querimus, ut dicant suprascripti dominus Iohannes aba monasterio sancti Petri quod dicitur in Celo aureo, quod est fundatum foris et prope anc urbem Ticinensem, et Texbertus filius quon- dam Gisberti eius et ipsius monasterii advocatus, qui ic ad presens sunt, si carta suprascripta commutacionis, quam ic ostendimus, bonas et veras est, vel si suprascripte dominus lohannes aba eam fieri rogavi, aut si manu sua propria firmavi, vel si sediminas et omnibus rebus ipsis et eodem ortum seu iamdicta braida, que in suprascripta legitur commutationis carta, nobis Leoni archi- presbiter et Zenoni avocato, et de pars ipsius monasterii contradicere quesierit ; aut si saliciolas duas cum areas, in qua estant, quibus sunt positas infra ca- stro Casteno, et sediminas et casinas et torculoras super habente, seu et om- nibus rebus illis, quibus sunt positis foris et prope eodem castro in eodem loco et fundo Casteno, quas ego Leo archipresbiter parti ipsius monasterii ad vicem dedit pro illis, quas inde recepi superius, receptis et consignatis habent aut detinent parti ipsius monasterii iusta suprascripta commutacionis carta a non.* Cum ipsi Leo archipresbiter et Zenoni et advocatus taliter retullissent, ad hoc responderunt ipsi domnus Iohannes aba et eundem Tesbertus eius et ipsius monasterii advocatus, dixerunt et professi sunt: , Vere carta ipsa com- mutacionis, quas nos Leo archipresbiter et Zenonus et advocatus ic ostensi- stis, bona et vera est et omnia ita verum est, sicut in ea legitur. Et ego dom- nus Iohannes aba eam fieri rogavi et manu mea propria firmavi, et iamdictas sediminas et omnibus rebus in easdem locas et fundas Luciano, Spariani, Monte Nigrini, Sancto Secundo, Generasi, Cerclaria, Arena, qui estant non multum longe a castro quod dicitur Vico Baroni, et item Arena seu in Alba- reto, sive eodem orto et iamdicta braida in campanea huius Ticinensis, quein ipsa legitur commutacionis carta, tibi Leoni archipresbiter da parte ipsius monasterii non contradisimus, nec contradicere querimus; quia nec legibus posumus, eo quod easdem sediminas et omnibus rebus illis et predictum ortum sive iamdicta braida iusta ipsa commutacionis carta tuis propriis sunt et esse debent ex lege, et nobis nec parti ipsius monasterii ad habendum nec requi- rendum nichil pertinent nec pertinere debent ex lege, pro eo quod saluciolas ipsas et areas, in qua estant, seu iamdictas sediminas et omnibus rebus ipsis, quibus sunt positis in eodem loco et fundo Casteno, quas tu parti ipsius mo-
3*
360 . 974 März 14.
nasterii a vicem dedisti pro illis, quas inde recepisti, ipsis receptis habemus et detinemus parti ipsius monasterii iusta ipsa commutacionis carta.* His actis et manifestacio ut supra facta rectum eoram omnibus corum supra iudici et auditoribus paruit esse et iudicaverunt, ut iusta eorum altercapcione et eorum domni Iohanni aba et Teiberti avocato et professione et manifestacione, ut ipse Leo archipresbiter iamdictas sediminas et omnibus rebus in easdem locas et fundas Luciano, Spariani, Monte Nigrini, Sancto Secundo, Generasi, Cercla- ria, Arena, que estad non ınultum da castro quod dicitur Vico Baroni, et item Arena seu in Albareto et eodem orto seu predicta braida iusta ipsa commu- tacionis carta ipse Leo archipresbiter ad suam proprietatem habere et detinere deberet; et ipsi domnus Iohannes aba et Teybertus eius avocatus, seu pars - ipsius monasterii, manerent exinde taciti et contenti. Et finita est causa. Et anc noticia pro securitate eidem Leoni archipresbiter fieri admonuerunt. Quidem et ego Tunnus notarius sacri palatii et iussione suprascripto misso et iudici amonicione scripsi, anno imperii domini Ottoni deo propicio septimo, nonodecimo kalendas aprilis, indicione secunda. Waltari iudex et missus domini imperatoris interfui. — Walpertus iudex sacri palatii interfui. ^ Ai- stulfus iudex domini imperatoris interfui. ^ Sigefredus iudex sacri palacii in- terfui. —Bonizo iudex domini imperatoris interfui. ^ Gunbertus iudex domini imperatoris interfui. Lafrancus iudex sacri palatii interfui. Adelmus iudex sacri palatii nihilque mihi impediente in rebus meis in suprascripto loco Arena interfui. ^ Gisulfus iudex sacri palatii interfui. ^ Azo iudex domini imperatoris interfui. ^ Andreas iudex sacri palatii interfui. Petrus iudex sacri palatii interfui.
Sigefredus iudex sacri palatii auctenticum huius exempli vidi, legi et sic inibi continebatur, sicut ic legitur exemplo littera plus minusve, et me in ipso auctentico interfui. ^ Gualterius iudex sacri palatii et missus domini impera- toris auctentico huius exerupli vidi, legi et sic inibi continebatur, sicut ic legi- tur exemplo littera plus minusve, et mein ipso auctentico interfui. ^Lafrancus iudex sacri palatii auctentico huius exempli vidi, legi et sic inibi continebatur, sicut ic legitur exemplo littera plus minusve, et me in ipso auctentico inter- fui. Adelmus iudex sacri palatii auctentico huius exempli vidi, legi et sic inibi continebatur, sicut ic legitur exemplo littera plus minusve et me in ipso auctentico interfui. ^ Bonizoiudex domini imperatoris auctentico huius exempli vidi, legi et sic inibi continebatur, sicut ic legitur exemplo littera plus minusve, et me in ipso auctentico interfui. Andreas iudex sacri palatii auctentico huius exempli vidi, legi, et sic inibi continebatur, sicut ic legitur exemplo lit- tera plus minusve, et mein ipso auctentico interfui. ^ Azo iudex domini im- peratoris auctentico huius exempli vidi, legi, et sic inibi continebatur, sicut ic legitur exemplo littera plus minusve, et mein ipso auctentico interfui. ^ Tun- nus notarius sacri palacii auctentico huius exempli manibus meis scripsi, vidi, legi et sic inibi continebatur, sicut ic legitur exemplo, littera plus minusve. Ego Asmo notarius et iudex sacri palatii auctentico huius exeinpli vidi, legi, et sic inibi continebatur, sicut hic legitur exemplo litera plus minusve, et anc exempla exemplavi.
Ego Bernardus Glona notarius sacri palatii exemplum huius exempli vidi et legi, et sicut in eo continebatur, ita in hoc legitur exemplo, preter lit- teram plus minusve, et preter quod ibi corrosum vel deletum fuerat, quod dis- cernere non valui, et in hoc exemplo subscripsi. Ego Bonus Iohannes sacri palacii notarius exemplar huius exempli vidi et legi, et sicut in eo continebatur,
974 März 14. 87
ita in hoc legitur exemplo, preter literam plus minusve, et preter quod ibi corrosum vel deletum fuerat, quod discernere non valui, et hoc exemplum scripsi.
Nach Abschrift aus beglaubigter Kopie im Staatsarchive zu Mailand. — ! Es folgen
sehr genaue Angaben über die Lage der vertauschten Grundstücke, welche nahezu zwei Drittel der ganzen Urkunde füllen. — Vgl. $ 12 n. 1; 13; 230.
28. Im Gerichte des Judex Paulus wird, da die Kläger nicht beweisen können und nicht zu schwören wagen, durch Urtheil des Judex zu Gunsten des Angeklagten entschieden. Ravenna 975 Dec. 19.
In nomine patris ac filii ac spiritu sancti. Anno deo propitio pontificatus domni Benedicti summi pontificis ac universalis papae in apostolica sagratis- sima beati Petri apostoli sede secundo, imperatore domno piissimo ac augusto Otto a deo coronato pacifico magno imperatore, in Italia vero anno primo, die
nonadecima mense december, indictione secunda, Ravenne. Divalium qui- dem augustorum n[ormi]ter reperitur sanciitum, ut quicumque a legalis [cal]- culo fine tenus examen perveniunt, hoportet que rescriptum . . perit. .
suis teınporibus mo[ra et] intervallo ad[hi]bita suis confirmetur atque legaliter finita [non] denuo repete[n]tur aut [lites iterato] limite replicen[tur fraudo- lente] dolo inrefragabiliter vinculo . . . ibitus, ut in libro legitur Nove[llarum]: Negotium iam finito [nullo modo] volumus refrigari; et in libro Codicum: [Iustas] causas vel lites legitimis transactionibus finitas etiam iam ab impe- riali rescripto suscitari non hoportet. Igitur cum Christi auxilium cum re- sideret domnus Paulus dei omnipotentis misericordia iudex ante ostium mo- nasterii sancti Petri apostoli primate domini, ac cum eo ibique residentibus [quamque] adstantibus [multis] nobilitatis polentibus ac bonae hopinionis seu laudabilis fame viris, corrum] nom[ina hec] sunt: inter [quos] etiam in primis Andreas umilis presbyter sanctae Ravennatis ecclesiae, Leo presbyter ac mo» nachus regularis sancti Apolinaris pontifici ac martiris Christi . . . . Redaldus et Andreas nobili viri germani magis/ri militum fil. quondam Iohannis qui vocatur Casa in Carro, Petrus qui vocatur Bonizo fil. Dominicus consul ac ne[gotiator], Dominicus quondam Orcicionus, Benedictus q. v. Bonitu fil. quond. Ursus, ..... Petronilla, Petrus de Matoli, Richardo fil. quond. Ben[edicti], Apollenaris fil. Iohannis de Matteracio, Martinus fil. Magni, Iohannes Capritia, Iobannes q. v. Guido fil. quond. Iohannis Gubia da Livem... ga, Vitalis Paulus fil. quond. Martinus cancellarius ac presente [me Do]minicus in dei nomine tabellio huius [civitatis Ravenne] ac aliis plures, que longum est ad scribendum. In nostro[rum suprascriptorum] omnium presentia [ven J/ens
. Petrus..... da Nuolis, que est institutus avocatore ipsi presenti Io- hannes et Magno filii quondam Constantino, locutus est dicens: ,Quero ad istum presentem Iohannes presbyter, quomodo evenit ad suam potestatem ac habet ac detinet mobilibus rebus, aurum, argentum, ere, ferro ac pannos et monimina cartarum, quas fuit de quondam Deusdedit presbyterum germano meo, quem abi prefatis Iohannes e£ Magno gemanis, qui tenet eius successio- nem et licatior. contendit. Ad hec respondens suprascriptus Iohannes pres- byter pariter cum suprascripto Richardo avocatore suo: ,Est verum nostra que mobilibus rebus, aurum, argentum, erem et ferro et panuos et monimina cartaruu, quas fuit de quondam Deusdedit presbyteri germani et . . . ad mea potestate devenisset aut ego habeam aut detineam aut haberi contendam, que illorum . . . tineam L cuntentione suprascripto germano Deusdedit obsig .... .
38 975 Dec. 19.
respondere debeas.‘ Et audiens predictus domnus Paulus ...... iudex dixit: ‚Si vultis [contendere] ac lege finiri, eligite utraque parte utrumque vultis exe- cutore, qui vobis mittat seu dedaturque fideiussore.‘ Quod ita fecit Dominicus qui vocatur Ursicinus; primis parte querentium sit a Petrus de A... ol avocatore suprascripti Iohannis et Magno germano dedit fideiussore et levavit eum suprascripto Rodaldus magister militiae [in obligatu] solidos centum; postea autem dedit fideiussore pars respondentium suprascripto Richardo avo- catore suprascripti lohannis presbyter et levavit eum predictus Redaldus magister militum in obligatu similiter [solidos centum]. Den[uo] vero repli- cantes ac altercantes, litigantes litigaverunt per omnia, sicut et prius naratum est. [Deinde] vero domnus Paulus iudex talia auditis interogavit predicti ger- mani pariter cum suprascripto avocatore suo dixerunt: '' Nequaquam ac pro- bare possumus, nec modo, neque etiam in antea.* Mos domnus Paulus iudex talia hauditis dixit: ,Postquam probare non potestis, neque modo, nec unquam in antea, [pergite] ad sancta dei evangelia et iuret ti ...... que res de..... ac ipsis... .. ambos germanos pariter cum suprascripto avocatore [suo] di- xerunt: ‚Non ausi sumus dicere d . . . suo.* Etipse domnus Paulus iudex di- xit: Quare non? Quitquit ............. mea, anima nostra peréurié laqueis inodari.‘ Predictus vero domnus Paulus iudex dixit: , Postquam [pro- bare] non potestis, nec iurare non audes, iudico ego, ut [perdatis] istam ve- stram accionem et [in perpetuum] eitis inde taciti et contenti vos cum eredibus vestris, et iste Iohannes presbyter cum avocatori suo sit [securus et] pacificus cum suis subcessoribus in integro; ac aliter cum surgelis contra eundem Io- hannis presbytero vel a suum avocatorem aut successores, iudico, ut compo- natis solidos centum ana den. duodecim. Hoc [actum] et definitum est sub die et mense et indictione secunda, Ravenne. XP. Paulus deo annuente da- tivus erum se ne... . ut supra legitur iudicans ssi. — Andreas [magister] militum in ac iudicatum ut s. l. interfui et ssi, — Tasilo in ac iudicatum ut s. l. interfui et ssi. — Petrus filio Dominicus consul et capitulario in a iudicato ut 8. l. interfui et ssi. — Patri filio qu... . in oc iudicatum ut supra interfui et 88]. Dominicus fil. condam Ursieini in oc iudicat[um ut s. |.] interfui et asi. — [Do]míénicus in dei nomine tabellio civitatis Ravenne scriptor hunc iu- dicatum ut s. l. post roborationem iudicum et nobiliorum [virorum] eompl[evit et] absolvit.
Nach dem Drucke: Morbio Storie dei municipi Italiani 1, 116. Die wichtige Urkunde ist nicht allein durch Lücken, deren Umfang im Drucke sehr ungenau angegeben scheint, sondern auch durch ausserordentlich viele Lesefehler entstellt: zum grossen Theile mussten diese belassen werden; wo ich glaubte, sie mit Sicherheit bessern zu können, ist das vom Drucke Abweichende kursiv gesetzt. — Für die Einreihung zu 975 sprechen Pontifikatsjahr und Indiktion. — Vgl. $ 20 ff.; 476 n. 10; 477 n. 5; 562 n. 4.
29. Unter Vorsitz der Kaiserin Adelheid und im Gerichte des Pfalzgrafen und eines Künigsboten wird auf schriftliche Bitte der verwittweten Her- zogin von Venedig ein Getreuer derselben zum Vormund und Vogt derselben bestellt und von diesem eine vorgelesene Verzichtsurkunde derselben von 976 Sept. als echt anerkannt. Piacenza 976 Oct. 25.
Dum in dei nomine in suburbio civitatis Placentie, in castro, ubi sancti Antonii martyris humatum corpus quiescit, in lobia rotunda, que est in capite de sala maiore ipsius castri, ubi domina Adeleida imperatrix prgerat, pro data licentia domni Sigulfi episcopi ipsius sancte Placentine ecclesie in iudicio resi- deret Gislebertus comes palatii, una cum Gibardo, qui et Agebizzo, misso do-
976 Oct. 25. 39
mini imperatoris singulorum hominum iustitias faciendas ac deliberandas, re- sidentibus cum eis Lanfranko comite filio Riprandi atque! comite, Andrea, Cumberto, Peredeo, Farimundo, Undulfo, Adualdo, Ioanne, Aleardo, Arnulfo, Teuperto iudicum domini imperatoris, Boso de Canale vassus domini Uberti episcopi, Arialdus, Davit, Arestagnus, Lanberto, Hualbertus, Gariardus de Burla, Teudaldus vassi predicti Riprandi comitis, et alii plures. Ibique eorum veniens presentia Dominicus, filius Dominici ex finibus Venetiarum, qui Carimano vocabatur, nec non ex alia parte Ildeverto, filius quondam Ingezoni de finibus Tuscie, vassus domne comitisse et advocatus domine Valderade, olim dueatricis Venetarum, qui interventu et petitione apud dominam Adeleidam imperatricem ipsum Ildevertum suum instituerat esse tutorem et advocatum. Et dum ibi presens ipsa epistola lecta fuisset, continens ordinem, sicut hic subtus legitur:
Dominae Adheleide semper augustae Hualderada quondam Veneticorum dux vestrisque cunctis obediens iussis perpetue servitutis obsequium. Noverit vestra imperialis maiestas, vestrorumque fidelium comperiat industria, per nostrarum harum litterarum indicia vestram devotissime flagitare clementiam, ut. Hildeberoni fideli maiestatis vestre? et nostro concedere dignemini, quatinus ad difiniendas lites et laudum dein scriptum, quod duci Veneticorum suisque Veneticis scribere iussimus secundum iudicum iudicium, noster sit advocatus.
Erat epistola ipsa ab eiusdem Hualderade annulo sigillata. Et tunc ipse Gislebertus comes palatii per iussionem domine Adeleiede imperatricis eidem Ildeberoni licentiam et auctoritatem publicam tribuit, ut ipsius Hualdrade olim ducatricis tutor et advocatus existeret. Ettuncibi presens ipse Dominicus, qui Carimano vocabatur, in vicem Petri ducis, qui vocabatur Ursiolo, senioris sui seu reliqui populi Venetiarum ostendit ibi monimen unum, ubi continebatur in ea ab ordine, sicut hic subtus legitur:
In nomine domini Iesu Kristi. Otto gratia dei imperator augustus, anno imperii eius hic in Italia [deo propicio] nono, sub die de mense septembre, in- dictione quinta. Feliciter. Accepto securitatis mitto ego Hualderade, relicta quondam Petri ducis Candiani, filia boni Petri ducis, qui lege Salica vivere visa sum, cum meis heredibus vobis domino Petro Ursiolo duci Venetiae, seu ad omnem populum Veneticorum, maiores, mediocres et minores, a maxXimo usque ad minimum, et universis heredibus, de cunctis et super totum habere magnum et parvum, quod mibi habere pertinuit, da parte iam dicto quondam defuncto domino viro meo, atque de ipsas quatuor centum libras de argento coperto, que pro morganationis carta mihi pollicitus existit dare, cum ei in coniugio accepit, et de cunctis aliis habere, que pro eodem morganado mihi donavit, seu et de filii? quarta divisione de universis suis rebus, quod mihi itaque dare promisit, nec non etiam de universa re, que infra ipso morganado continuit, quam modo de omnia et in omnibus, tam de infra ipso morganado, quam quoque de foris ipso, vel undecunque aliquid de omnibus habere perti- nuit, sive ad filio meo Petro defuncto etiam, et quae ego in ipsius vita acqui- sivi vel inveni atque laboravi, cunctum et super totum omnia in omnibus trans- acte atque definite me et da parte filii mei Petri, undecumque ad nobis aliquid habere pertinuit de parte Petro duci domini viri mei, per vivam finem me liberastis ante presentia Gottifriddi cancellarii et missi domine Adelegide im- peratricis et ceterorum bonor umatque nobiliorum hominum, tam de viis, quam quoque de inviis, verum etiam et de omnes res et species magne vel parve, tam terris, casis, aurum factum et non factum, argentum factum et non factum,
40 078 Oct. 25.
sive aere, ferro, stagno, plumbo, lectis sterneis, arma, navigia, ordinea, uten- silia, pretio laboratorio, servos et ancillas, mobile vel immobile, et de omnibus sese movendibus plenissimam et veram inter nos statuimus deliberatum finem; verum etiam et de omni collegantia, rogadia, commendatione prestito atque negociis, et de omni ratione, altercatione, capitulatione, inquisitione, queri- monia et de universis capitulis; etiam et de omnibus et in omnibus, quae ab initio cum suprascripto quondam domino Petro duci viro meo usque ad diem mortis eius cum eo, et nos post eius obitum de qualicumque re, tam de illius parte, quam et da mea et de meo defuncto filio, usque modo in simul habuimus de universis rebus subtus vel super terram, quaecumque dicere vel cogitare prevalet; ut nullis diebus nullisque temporibus nec vos, domine Petre dux, nec tuos heredes, nec contra ullum Veneticum inaiorem aut minorem, nec contra eorum heredes nullo unquam tempore de iam dictis omnibus rebus mobilibus vel immobilibus agere aut causare vel requirere aut summovere nullo unquam inviolare presumat, pro nullo quovis ingenio aut aliquo argumento, ut mos est artis, astutie humane, nec pro me ipsa, neque submissa persona hominum, non de infra regno neque de foris regno, de nulla, quae sub celo consistit, aut agere aut causare vel calumniare, nec ullam unquam in tempore aliam querimoniam facere, sed tacita et quieta omnibus profuturis temporibus; me omnibus vobis esse profiteor quieta a presenti die et hora de omni habere magno et parvo, que mihi in ipsa carta morganationis continuit, quam vir ıneus mihi fecit, omnia et in omnibus de super totum me deliberasti; de cetero autem alio habere et de universis cunctis rebus, undecumque aliquid da parte viro meo aliud da illius parte mihi habere pertinuit, tam de ipsius donum, quam quoque et de ipso vel foris ipso morganado, vel de universis aliis ceteris rebus omnia et in omnibus plenissime ad me recepi et nihil remansi de nulla re, qua homo cogitare potest, quod vos vel cunctum populum Venetie da mea parte vel da parte filii mei aut da illius parte viro meo amplius requirere debeamus; sed semper ad me meosque parentes vos vestrosque heredes securi maneatis perpetuis tempori- bus; et ante pono de meo" "quas ego mecum da meis parentes in Venetias adduxi, cuicunque persone hominum inde invenire et clarificare po- tuerit, et mihi exinde vel ad meum missum plenam facias legem, secundum vestram et nostram consuetudinem. Quod si ullo unquam in tempore de om- nibus rebus mobilibus vel inmobilibus, quecunque iam dictus vir meus hoc acquisivit seculo, aliquid requirere vel submovere vel querelare aut ulla queri- monia de magno vel de parvo per qualecunque vis ingenium facere presump- Sero sive per me aut per aliquam submissam personam hominum, tunc com- ponere promitto cum meis heredibus vobis iam dicto domino Petro duci et vestris heredibus seu et ad omnem populum Venetie vel ad eorum heredes auro obrizo libras centum, medietatis camere domini imperatoris, et medieta- tem vobis. Actum Rivoalto. Signum manus suprascripte Hualdrade ho- neste femine, quae hanc paginam securitatis fieri rogavit, ad omnia suprascripta ei relectum est. Gottifreddus cancellarius et missus imperatricis auguste subscripsi. — Signum Ildini quondam Stefani et Gayrardi filii quondam Fari- mundi vassi Gottifreddi cancellarii vivente lege Salica testes. Signum ma- nus Hieremie filii quondam Azzonis et Dezo filii quondam Teutionis vassi do- mini Uggnis marchionis. ^ Tubertus filius quondam Gariardi testis. — Sig- num manus Mauri filii quondam Mauri, et Dominici qui Carimano vocatur, et Magni filii quondam Bonnatti de Rivoalto testes. Ego Stefanus testis subscripsi. Ego Gansus iudex manu mea subscripsi. Ego Valerius no-
976 Oet. 25, 41
tarius atque iudex domini imperatoris rogatus, qui hane paginam securitatis scripsi et complevi.
Monimen ipsum ostensum et ab ordine lectum interrogatus est ipse Do- minicus Veneticus, quid monimen ipsum ibi ostenderet? Qui dixit: ‚Vere in deo monimen istum hic vestri * ostensi presentia, ut ne quilibet homo dicere possit, quod nos eum silens aut occultum vel colludiose® habuissemus aut de- tenuissemus, aut per vim eidem Hualderade olim ducatrici eum fieri fecisse- mus; et quod plus est, quod indieat iste Hildeverto, qui hic ad presens est tutor et advocatus ipsius domine Hualdrade olim ducatricis, qui ex eius parte hic venit, si monimen istum, quem hic ostensi, bonum aut verum est, aut si ipsa domina Hualdrada eum fieri rogavit, aut manu sua propria firmavit, aut si ita permanere volet, sicut in istum monimen, an non.‘ Ad haec respondens ipse Hiltevertus tutor et advocatus iam dicte Hualdrade olim ducatricis dixit et professus est: ,Monimen ipsum, quem Dominicus sic ostendisti, bonus et verax est et ipsa Hualderada sua bona voluntate sine ulla vi ipsum munimem fieri rogavit et manu sua propria firmavit et ita permanere vult, sicut ipsum munimen, quia sic inter ipsos stetit et convenit.‘ Et hanc notitiam, qualis acta est pro securitate eiusdem Petri ducis seu Dominici, qui vocatur Carimano, seu reliqui populi Venetiensis fieri admonuerunt, ut in posterum nulla oriatur contentio. — Quidem et ego Turiprandus notarius sacri pallatii ex iussione predieti comitis'palatii et missi seu admonitionem iudicum scripsi, anno im- perii domini Ottonis imperatoris augusti deo propicio9 nono, octavo kalendas novembris, indictione quinta. ^ Gislebertus comes pallatii subscripsi. — Sig- num manus predicti Gibardi qui et Gebizzo missi domini imperatoris, qui in- terfui. ^ Andreas iudex sacri pallatii interfui. ^ Cunibertus iudex domini imperatoris interfui. ^ Iredeus iudex sacri pallatii interfui. — Farimundus iudex sacri pallatii interfui. ^ Ioannes iudex sacri pallatii interfui. — Adpal- dus iudex sacri pallatii interfui. — Alardus iudex sacri pallatii interfui.
Nach Abschr. aus dem Codex Trevisanus, früher im Staatsarchive zu Wien, jetzt zu Venedig. — ! aeque? item? — ? Abschr. manis nostre. — ° Undeutlich. — * Abschr.
unum. — > Abschr. eollogutum. — * Abschr. descripti. — Vgl. S 12 Nachtr. zu n. 2; 13 Nachtr. ; 15 Nachtr. zu n. 4; 180; 223 n. 13.
30. Im Gerichte von Königsboten werden dem Kloster Farfa nach Ge- ständniss der Beklanten die beanspruchten Güter durch Urtheil aller An- wesenden zugesprochen. Im Marsischen I81 Aug.
In nomine domini. Notitia brevis iudicatus, qualiter in territorio Marsi- cano, in ipso campo de Cedici, intro ipsam casam domni Ottonis imperatoris augusti, in placito, ubi residebant Petrus venerabilis episcopus et Arnolfus comes et Drusico comes et Ansifredus comes missi sacri palatii, et cum eis residebant Ingizo iudex [et Hildeprandus iudex et Ioseph iudex] pro singulo- rum hominum deliberanda intentione, et cum eis residebant Lioto et Mainar- dus vicecomites, et Milo filius ss. Liotonis, et Tebaldus et Nozerius et Liuduinus germani filii condam Liuduini, et Iohannes qui vocatur Gualazerius, e& Maimo et Gottifredus filii condam Maimonis, et Stephanus et Pontius filii condam Vallonis, et reliqui plures circumstantes et residentes. In istorum omnium ss. presentia venit Iohannes abbas de ınonasterio sancte Marie sito Pharphe, secum habens Ingezonem iudicem et advocatum eiusdem monasterii, querelam reddendo adversus Teudinum comitem, qui im nostra presentia stare videbatur, et tenebat res sancte Marie, ipsam curtem sancti Iacobi et sancti Helie, et
42 981 Aug.
ipsum molinum, quod pertinet ad sanctum Georgium. Tunc ss. episcopus et ss. comites et iudices et boni homines talibus auditis interrogaverunt ss. Teu- dinum comitem, quid exinde diceret vel contendere voluisset. Ad hoc respon- dit ss. Teudinus comes: ,De ipsis ss. curtibus et de ss. molino litteras me puto habere.' Tunc ss. episcopus et comites et iudices iudicaverunt, ut daret gua- diam demonstrandi ipsas litteras. Et dederunt spatium ss. Teudino comiti us- que ad tertium diem. Et reversus est ss. Teudinus comes in aliud placitum in presentia ss. episcopi et iudicum et bonorum hominum et ss. comitum. In ea- dem hora erexit se ss. Iohannes abbas cum ss. advocato suo et dixit: ,Domne episcope et comites et iudices et boni homines! iste Teudinus comes dedit nobis guadiam demonstrandi literas de ipsis rebus sancte Marie, unde nos eum que- rimus.* Tunc ss. comes respondit et dixit: ‚De ipsis rebus, quibus vos me in- quisistis, nichil mihi pertinet, nec pertinere debet, neque modo, neque in antea, neque per hereditatem, neque per nullam inventam rationem.‘ In eadem hora requisierunt ss. Iohannes abbas et ss. Ingizo advocatus eius similiter Rai- naldum comitem et Randuisium germanos fratres: ,Domne episcope et comites et iudices et boni homines! iudicate nobis de Rainaldo comite et de Randuisio, qui in vestram presentiam stare videntur; scire volumus, quid dicere volt de ipsis rebus sancte Marie, de ipsa curte sancti Iacobi et de curte sancti Helie, et ipso molino, quod pertinet ad sanctum Georgium.* Tune ss. episcopus et comites et iudices interrogaverunt ss. germanos, quid exinde diaere vel respon- dere voluissent. Ad hec responderunt ss. germani unanimiter et dixerunt: ,De ipsis ss. rebus et prenominatis curtibus et ipso molino neque nobis, neque he- redibus nostris aliquid pertinet, nec pertinere debet, neque modo, neque in antea, neque per hereditatem, neque per conquisitum, neque per ullam inven- tam rationem.* Tunc ss. episcopus et comites et iudices et boni homines tali- bus auditis, que ss. germani renuntiaverant et dixerant, rectum eis comparuit esse et iudicaverunt, ut suprascripti exinde requiescerent de ss. rebus, et ss. Iohannes abbas et sui successores ipsas ss. res haberent et tenerent ad pro- prietatem securius ad partem iam dicte sancte Marie. Et finitum est in isto- rum omnium ss. presentia, sicut lex erat. Et ego Maio notarius ibi fui et ex dicto et commendatione ss. episcopi et comitum et tudicum et bonorum ho- minum hane notitiam brevis iudicatus scripsi, anno ab incarnatione domini nostri Ihesu Christi decoc.lxxxi., et imperii magni Ottonis fili quondam domni Ottonis imperatoris augusti anno xiii, et die mensis augusti, per in- dictionem viiii. Actum in Marsi, mense et indictione ss. T S. m. Ar- nolfi comitis et missi sacri palatii, qui ibi fuit. +S. m. Drusii comitis et missi sacri palatii, qui ibi fuit. +S. m. Anfredi missi sacri palatii, qui ibi fuit. + Ego Ioseph iudex ibi fui. — t Ego Hildeprandus iudex ibi fui. Nach Abschrift aus dem Registr. Farfense, Cod. Vaticanus 8487; mitgetheilt von
Stumpf. — Die beiden Richternamen im Texte ergänzt aus Galletti Rieti 112, wo die Ur kunde sonst weniger gut gedruckt ist. — Vgl. $ 548 n. 2.
91. Im Gerichte des Judex und Königsboten Aistulf erkennen der Pfalz- graf Giselbert und dessen Gemahlin auf Verlangen das Eigenthumerecht des Klosters S. Sisto an genannten Grundstücken unter Vorbehalt eines Weiderechtes an, was durch Urtheil bestätigt wird. In der Grafsch. Pia- cenza 9581 Oct. 15.
Dum in dei nomine ad locus, ubi Porto Vetere dicitur, in via publica, que est iuxta vado fluvium Pado, ubi ipse porto, que Vetere nominatur, percurrit
981 Oet. 15. 43
comitatu Placentino, ubi in iudicio resideret Astulfus iudex et missus domni imperatoris ad singulas deliberandas intentiones, resedentibus cum eo Adel- mus, Aitardus, Farimundus, Gerardus, Albericus, Ato, Ado iudices sacri pa- lati, Adeprandus, Adelbertus et reliqui plures. Ibique eorum venerunt presencia. domna Alchinda abbatissa monasterii sanctorum Systi et Fabiani, que est fundatum infra civitate Placentina, et Gezo filius quondam Wazoni, eius et ipsius monasterii advocatus, et retulerunt: ,Abemus et tenemus ad proprietatem ad pars ipsius monasterii area una de terra cum silva supera- bente iuris ipsius monasterii, que est posita super predicto fluvio Pado in locas et fundas, ubi dicitur Gagio, Salsona, Cavadi, Augia vel in eorum adia- centiis; et est area ipsa de terra cum silva superabente per mensura iusta iuges tria milia quingenti; coerit ibidem fines da una parte terra de villa Ron- carioli, de alia parte percurrit fluvio Pado, de tertia parte fluvio Adda, de quarta parte Costa que dicitur Lardaria, deinde ad locus qui dicitur Zanica usque in terra de Meleto; et si quislibet homo adversus nos vel pars ipsius monasterii exinde aliquid dicere vult, parati sumus cum eo exinde in racione standum et legitime finiendum; et quod plus est, querimus, ut dicant isti Gisel- bertus comes palatii, filius quondam Lanfranci itemque comes palatii, et Al- sinda iugalibus, qui hic ad presens sunt, si area ipsa de silva in predictas locas et fundas Gagio, Salsona, Cavadi, Augia vel in eorum adiacenciis, sicuti ipsa mensuras et coerencias denominavimus, nobis vel pars ipsius monasterii contradicere volent, an non.‘ Cum ipsa domna Alchenda abbatissa et Gezo eius et ipsius monasterii advocatus taliter retulissent, ad hec responderunt ipsi Giselbertus comes palatii et Ansinda iugalibus, consentiente ipse Giselbertus comes palatii eidem coniugi sue, dixerunt et professi sunt: , Vere area ipsa de terra cum predicta silva superabente in predictas locas Gagio, Salsona, Ca- vadi, Augia, sicuti ipsa mensura et coerentias hic denominastis, "preter ante- ponamus centum porcos, que nobis in ipsa silva pertinet ad papulandum de curte nostra Burdelle; nam aliud omnia propria ipsius monasterii est et esse debet cum lege.' Et taliter se ipsa Alsinda awarpivit, et sponderunt se ipsi iugalibus, ut si unquam in tempore de predicta area de terra cum predicta silva superabente in predictas locas, que supra leguntur, agere aut causare vel removere quesierint, et omni tempore exinde taciti et contenti non permanse- rint, aut si apparuisset ullum datum et factum, quod ipsi exinde in aliam par- tem fecissent, preter anteposito de ipsos centum porcos, quod in ipsa silva eorum pertinet ad papulandum, tunc obligaverunt ipsi iugalibus se ipsi eorum- que heredibus componere pars ipsius monasterii area ipsa de silva in duplum, sicut pro tempore fuerit meliorata aut valuerit sub extimatione in consimilis locas; insuper pena argentum libras centum. His actis et manifestacio factum, rectum eorum omnibus quorum supra iudicium et auditoribus paruit esse et iudicaverunt, ut iusta eorum altercacione et eorum iugalibus professione et manifestacione, ut ipsa domna Alchenda abbatissa et Gezo eius et ipsius mo- nasterio advocatus ipsa area de terra cum predicta silva superabente ad pro- prium et pars ipsius monasterii detinere deberent; et ipse Giselbertus comes palatii et Ansilda iugalibus et etus suorumque heredibus maneant exinde taciti et contenti. Et finita est causa. Hanc noticiam pro securitate ipsius monasterii fieri admonuerunt. Quidem et ego qui supra Ado notarius et iudex sacri palatii ex iussione suprascripto misso et iudicüm ammonicione scripsi, anno imperii domni Ottonis deo propicio quartodecimo, quintodecimo die mensi oc- tubris. — S. Aistulfus index domni imperatoris missus fui, ut supra legi-
44 981 Oct. 15.
tur. S. Adelmus iudex sacri palacii interfui. — S. Farimundus iudex sacri palacii interfui. ^ S. Aitardus iudex sacri palacii interfui. ^ S. Albericus ludex sacri palacii interfui.
Nach Abschr. Cereda's aus dem Orig. im Stadtarchive zu Cremona. — Vgl. $ 13; 230 n. 35 u. Nachtr.
39. Im Gerichte des Judex und Königeboten Walter werden zwei Verkaufe- urkunden von 977 Jan. 11 vom Erben des Verkäufers als echt anerkannt und auf alle ihnen entgegenstehenden Ansprüche verzichtet, was durch Ur- theil bestätigt wird. Pawa 981.
Dum in dei nomine civitate Papia in caminata maiore solario proprio abitacionis Waltericus iudex et missus domni imperatoris, ubi ipse Waltericus iudex et missus in iudicio residebat singulorum orminum iustitias faciendas ac deliberamdas, resedentibus cum eo Sigifredus, Albericus, . . . . . Aldo, Ebbo, Gerolimus, Daibertus, Bonizo, Stefanus, Leo et Francus iudices sacri palacii et reliqui plures. Ibique eorum veniens presemcia Aistulfus iudex, filius bone memorie Ioanni itemque iudex, [et ostensit] ibi moniminas duas, ubi con- tinebatur in primo monimine in ea, sicut ie subter legitur:
In nomine domini dei et salvatoris nostri Iesus Christi. Otto gratia dei inperator augustus, anno imperii eius deo propicio decimo, undecimo die mensis ianuarii, indictione quinta. — Constad nos Odelbertus qui et Azo, filius quon- dam Celsoni, et Walpertus pater et filio, qui professi sumus anbo ex nacione nostra lege vivere Langobardorum, ipso namque Odelbertus ienitor meus mihi consenciente et subter confirmante, accepissemus nos pater et filio cumuniter, sicuti et in presencia testium accepimus, ad te Aistulfus iudex sacri palacii, filius bone memorie Iohanni itemque iudici, per misso et vasallo tuo . . . . . T argentum [per denarios] bonos solidos viginti quattuor finitum precium pro . pecia una de vites cum area in qua estad iuris nostris, quam abere visi su- mus in loco et fundo Coreliassco. Et iacet a locus ubi Sablone dicitur; et est area ipsa, ubi ipsas vites extant, pro mensura iusta iuge legiptima una; coerit ei da una parte terra sancte Zenoni, de alia parte vites Rainpodi, da tercia parte vites de eredibus quondam Bononi itemque iudici, da quarta parte vites Bernardi sibeque alii sunt [coerentes]. Que autem suprascripta pecia de vites cum area in qua estad supranominata una cum accessione et ingresso seu cum superioribus et inferioribus suis, qualiter supra mensura et coerencias legitur, in integrum ab hac die tibi cui supra Aistulfi iudici pro suprascripto argento vendimus, tradimus et mancipamus, nulli alii venditam, donatam, alienatam, obnoxiatam vel traditam, nixi tibi; et facias exinde a presenti die tu et eredi- bus tuis, aut cui tu dederis, iuris proprietario nomine, quicquit volueritis, sine omni nostra et eredum nostrorum contradicione. Quidem et spondemus atque promittimus nos quibus supra Odelbertus et Walpertus pater et filio una cum nostris eredibus tibi cui supra Aistulfi iudici tuisque heredibus aut cui tu de- deris suprascripta pecia de vites cum area sua, qualiter supra legitur, in in- tegrum ab omni omine defensare; [qui si defendere non potuerimus] aut si vobis ex inde aliquit per covis ienium subtraere quesierimus, tunc in dublum suprascripta vendita, ut supra legitur, vobis restituamus, sicut in tempore fuerit meliorata aut valuerit sub extimacione, in consimile loco [et nihil nobis ex ipsum pretium aliquit redeberis disimus. Actum in suprascripto loco Corliasco. Feliciter. — Signum] manibus suprascriptorm Odelberti qui et Azo
P
981. 45
et Walperti pater et filio, qui anc cartulam vinditionis fieri rogaverunt et su- prascripto precio acceperunt, et ipse Odelbertus [eidem Walperto filio suo con- sensi ut supra, et eorum relecta est. Signum manus] Papii filius quondam Petri de eadem villa testis. Signum [manus] Atoni qui et Ázo filius ......
[In alio namque monimine, quod est] cartula vinditionis, continente in ea, sicuti subter legitur:
[In nomine domini] ........... Constad nos . . Odelbertus [qui et Azo, filius quondam Telsoni], et Walpertus pater et filio abitantes in loco Corliassco, qui professi sumus ex nacione nostra legem vivere Langobardo-